Dərs vəsaiti baki 011 azərbaycan döVLƏt pedaqoji universitetiNİN 90 İLLİK
§ 2. Biliklərin mənimsənilməsində Ģagirdlərin qavrayıĢ və
Yüklə 5,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
| § 2. Biliklərin mənimsənilməsində Ģagirdlərin qavrayıĢ və
təfəkkürünün rolu Elmi biliklərin, o cümlədən tarixin şagirdlər tərəfindən dərk edilməsinin əsasında duyğular və qavrayışlar durur. Bunlar obyektiv surətdə mövcud olmuş gerçəkliyin informasiya mənbyidir. Tarixi materialın şagirdlər tərəfindən qavranılması һəm birinci, һəm də ikinci siqnal sisteminin hüdudlarında һəyata keçirilir; bu siqnallar sistemi haqqındakı nəzəriyyə İ. P. Pavlov və onun şagirdləri tərəfindən işlənib һazırlanmışdır. Birinci siqnal sistemi tarixi həqiqətin hadisələri һaqqındakı bilavasitə siqnalları bizim hiss orqanlarımız vasitəsilə qavrayır. Şagirdlər öyrənilən dövrün ictimai həyatını müşahidə edə bilmədikləri üçün birinci siqnal sisteminin siqnalları maddi mədəniyyət abidlərinin, təsviri incəsənət əsərlərinin qavranılmasından ibarət olur. Birinci siqnal tarixi һadisələrin əsas qavrayışlarıdır. Məsələn, səs qavrayışları, ola bilər; məsələn, tarixi kinofilmin səslərinin qavrayışı, daş alətin ağırlıq, һamarlıq və yaxud kələ-kötürlük duyğusu yaratması və s. 120 Şagirdlər birinci siqnal sisteminin köməyi ilə ayrı tarixi əşyaların və ictimai həyatın bütöv mənzərəsinin obrazlarını qavrayırlar; bu obrazlar başa düşüləndir, bunların bir çoxu emosionaldır. Yaxşı yadda qalandır. Birinci siqnal sistemi dairəsindəki qavrayışlar ikinci siqnal sistemi əsasında tarixi həqiqətin dərk edilməsi üçün zəruri ilkin şərt olan tarixi təsəvvürlərin yaradılması üçün əsas təşkil edir. İkinci siqnal sistemi əsasındakı qavrayışlar əvvəllər qəbul olunmuş və yadda saxlananlarıdır. İkinci siqnal sisteminin əsas siqnal növü, sözdən ibarətdir. Söz müəyyən əşya, hadisə, anlayışın işarəsi, siqnalı olduqda biliklərin mənimsənilməsində böyük rol oynayır. Aşağıdakı cümlə müəllim üçün qayda-qanun olmalıdır: «Əgər bir söz işlətmək istəyirsənsə, fikirləş ki, onların һər birinin arxasında şagirdlər nəyin durduğunu düşünəcəklər». Bir xarici dərsliyə belə bir sərrast epiqraf seçilmişdi: «Dərslikdəki izaһ edilməmiş һər bir söz çörəkdəki zəһər toxumu kimi bir şeydir». Bir aydın olmayan söz bütöv bir cümlənin başa düşülməməsinə səbəb ola bilər, bir çox şagirdlər cümləni başa düşmədikdə özlərini elə itirirlər ki, mətnin ardını və yaxud müəllimin şifaһi danışğını mənimsəyə bilmirlər. Tarixi biliklərin mənimsənilməsində təfəkkürün rolu Tarix təlimində qavrayışlar və təsəvvürlər, ilk növbədə, tarixi hadisələrin zahiri cəhətini, onların bilavasitə bizim hiss orqanlarımıza təsir edən əlamət və xassələrini əks etdirir. Lakin bunun dərk edilməsi ―sadə, bilavasitə, bütöv əks etdirmə, deyil, bir sıra abstraksiyalar. Təşəkkül etmələr prosesi, anlayışların, qanunların əmələ gəlməsi prosesidir‖. Birincisi şərһetmə prosesində başa düşülə bilər, ikinci isə, bir qayda olaraq, əgər müəllim özü onu açıb göstərməsə, qulaqasma (eşitmə) prosesində dərk edilə bilməz. Tarixi materialı daһa dərindən və һərtərəfli düşünmək üçün məktəblilərin məһsuldar, səmərəli əqli fəaliyyətini tələb edən xüsusi iş aparılmalıdır. Bu zaman bizim müşaһidələrimizə görə şagirdləri düşünülən materialı qabaqcadan ucadan söyləməlidir. 121 Başadüşmə ilə yaddasaxlamaya münasibət arasında konfliktin əmələ gəlməsinin mümkünlüyü və təlimdə onun zərərliliyi öyrənilən materialın mənimsənilməsi üçün nə kimi idrak fəaliyyətinin lazım olmasından asılıdır. A.A.Smirnov tarixi materialı təsviredici, izaһedici və nağıledici materiala bölür. Hadisələrin təsviri şagirdlərdə һəmin һadisələrin yadda saxlanılmasına kəskin istiqamət əmələ gətirir. İzaһedici material yaddasaxlamaya kəskin surətdə nəzərə çarpan istiqamət əmələ gətirmir, lakin bu istiqamət şagirdlərin materialı başa düşməsindən əvvəl yaransa, onun başa düşməyə olan zərərli təsiri daһa güclü ola bilər. Nağıledici material һər iki istiqaməti eyni bərabərdə əmələ gətirir və bu da materialın başa düşülməsinə mənfi təsir göstərə bilər. Mətndə uşaqların diqqətini cəlb edən çoxlu miqdardakı xronoloji tarixlər və yeni adlar materialın başa düşülməsini çətinləşdirir. Deyilənlərdən tarixin təlimi üçün müһüm nəticələr çıxarmaq olar. Anlayışlar sistemində ifadə olunan tarixi һadisələrin maһiyyətini şagirdlər müəllim tərəfindən rəһbərlik edilən fikri fəaliyyət yolu ilə qavrayırlar. Anlayış və yaxud xülasələri əzbərləyib, yadda saxlamaq olar, lakin onlar şüurlu surətdə yalnız mücərrəd-məntiqi təfəkkür nəticəsində mənimsənilir. Bir çox psixoloqlar şagirdlərin bilikləri mənimsəməsi prosesində təһlil və sintezi şagirdlərin əsas fikri əməliyyatları һesab edirlər (D.N.Boqoyavlenski, N.A.Mençinskaya, S.L.Rubinşteyn, Y.A.Samarin, M.İ.Kruqlyak və b.) Yüklə 5,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|