Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qametogenez və meyoz.
- D iploid (2n) fa za H aploid (İn) fa za
- 2.5. Meyoz və onun xüsusiyyətləri M eyo z
- L epton em a
- P axin em ada
İnterfaza
- nüvənin sakitlik mərhələsi adlanmasına baxmayaraq bu zaman hüceyrənin nüvəsində çox mürəkkəb dəyişikliklər baş verir və bölünmə prosesi başlayır. Mitoz bir-birini ardıcıl olaraq əvəz edən beş əsas faza - mərhələ (profaza, prometafaza, metafaza, anafaza, telofaza) ilə müşayət olunur (şəkil 7,8). Profaza
mərhələsində xromosomlar görünməyə başlayır və nüvənin qişası əriyir, nüvənin daxilində yumağı xatırladan torvari xromatin teli əmələ gəlir və onlar xromosomlara çevrilir. Profaza mərhələsi nüvəciklərin və nüvənin qlafının həll olması, onun plazmasının- karioplazmanın sitoplazm a ilə qarışması və mikroplazmamn
əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir. M etafazada
- xromosomlar hüceyrənin ortasında düzülür, ekvatorial lövhədə iy tellərinə qarşı perpendikulyar yerləşir, onların forması və sayı aydın müşahidə olunur. Bu mərhələ çox qısa mühitdə başa çatır, sentramer b ir xətt üzrə metafaza (ekvatorial) lövhəsində yerləşir, sentriollar arasındakı iy telləri xromosomun sentromeri ilə birləşir. Anafazada
- hər bir xromosomun iki xromatidi əks istiqamətlərdə qarşı- qarşıya yerləşir, bütün xromosomlarda eyni vaxtda sentrom erlər bölünür, xrom atidlər iki sərbəst xromosoma çevrilir. Sentromerlərin bölünməsi başa çatan kimi xromosomlar dərhal hüceyrənin qütblərinə çəkilir və bu prosesi iy telləri idarə edir. İy telləri qısaldığından xromosomların yarısı çox sürətlə və nizamlı surətdə hüceyrənin bir, yarısı isə digər qütbünə çəkilir, onların sayı valideyin hüceyrələrindəkinə bərabər olduğu üçün gələcək nəsil törəmələrində də sabit saxlanılır. Bu prosesin m üxtəlif səbəblərdən pozulması nəticəsində xromosomların sayının dəyişilməsi bəzi anomaliyaların yaranmasına səbəb olur. Telofaza mərhələsində hüceyrənin xromosomları qütblərə doğru yığılmaqla onlar uzanır, sitoplazma iki yerə bölünür, bir ana hüceyrədən iki qız hüceyrə əmələ gəlir və onların hər birində ana hüceyrədəki miqdarda xromosom olur.
Bir xromosom dəsti olan hüceyrə haploid (haplos- sadə), ikiqat xromosom dəsti olan hüceyrə isə diploid
(diplos- ikiqat) adlanır. Hüceyrənin cinsiyyətli bölünməsi mürəkkəb proses olmaqla bu zaman xromosomların miqdarı yarıya qədər azalır. M ayalanma zamanı xromosomların başlanğıc miqdarı bərpa olunur. Canlı orqanizmlərin cinsiyyət hüceyrələrinin inkişafı prosesi qametogenez, erkək fərdlərdə spermogenez, dişilərdə isə -ovogenez
adlanır. M itoz
- qeyri-cinsi çoxalma təbii seçmə yolu ilə somatik hüceyrələrin çoxalması zamanı möhkəmlənmiş mürəkkəb proses olub DNT mole- kullarının və xromosomların reduplikasiyası (ikiləşməsi) və bərabər sürətdə qız hüceyrələrə keçməsindən ibarətdir. 124
Şəkil 7. Heyvan hüceyrəsinin 4 xromosoınla mitotik (haploid ıniqdar=2) bölün məsinin sxemi (K.Villi, B.Dete, 1975) A - interfaza (sakitlik mərhələsi); B - ilkin profaza (sentriolalar ayrılıb); Vvə Q - son profaza; D - metafaza; E - ilkin və son anafaza Z - telofaza; (nüvə qişası əriyir, sitoplazmanın bölünməsi başlayır). 1- xromosom; 2 - sentromer; 3 - nüvəcik; 4 - nüvə; 5 - nüvə qişası; 6 - sentriol; 7 - ulduz və çıxıntılar 125
Şəkil 8. Milozun mərhələləri (B.Qutman və b.. 2004). Beləliklə, hüceyrənin cinsi çoxalması mürəkkəb mərhələlərlə müşayət olunan bır prosesdir. İnsanın kariotipində iki xromosom dəsti (23) olduğundan insanlar diploid orqanizmlər hesab olunur. Bu prosesi sxematik olaraq aşağıdakı kimi şərh etmək olar: D iploid (2n) fa za H aploid (İn) fa za Hüceyrə tsikli zamanı nüvənin bölünməsi ilə əlaqədar olaraq, sitoplazma da iki yerə bölünür, nəticədə iki qız hüceyrə yaranır, heyvan hüceyrələrində 126
ekvatorial səthində get-gedə dərinləşərək sitoplazmanı iki yerə bölən xüsusi şırım əmələ gəlir və sitokin ez adlanır. Mitozdan əlavə hüceyrənin başqa bölünmə tipləri də - amitoz, endomitoz və politeniya - mövcuddur. A m ito z bölünm ə - hüceyrə nüvəsinin 2 yerə bölünməsi prosesində iy tellərinin yaranmaması, 2 yaxud daha artıq nüvələrin fraqmentasiyası baş verməklə, əsasən patoloji və yüksək differensiasiya olunması toxumalarda (kanserogen-xərçəng, degenerasiyaya uğramış əzələ hüceyrələrində, ibtidailərdə və s.) müşahidə olunur. E n dom itoz - hüceyrənin bölünməsi zamanı nüvənin qlafı sabit qalır, nüvədə xromosomlann sayı ilkin saya nisbətən xeyli, bəzən isə on dəfələrlə artıq olur. Bu proses bitki və heyvan toxumalarının intensiv funksiyaya (hiperfunksiya) malik olan hüceyrələrində daha çox baş verir.
xromosomlann həddindən artıq ikiləşməsi, bir-biri ilə birləşməsi, diametrinin böyüməsi (tellərin sayımn çox artması, 1000-2000 ədədə çatması) nəticəsində giqant (nəhəng) xromosomlann yaranmasından ibarətdir. Bu hadisə əsasən bitki toxumalannda və bəzi həşəratlann ağız suyu vəzilərinin hüceyrələrində baş verir. 2.5. Meyoz və onun xüsusiyyətləri M eyo z (reduksion bölünmə) - qametogenez (cinsiyyət hüceyrələrinin əmələ gəlməsi) zamanı xromosomlann sayının 2 dəfə azalması və gələcək nəsil törəmələrində onun sabit saxlanmasının təmin olunmasından ibarət olub, mitozda baş verən mərhələlərlə gedir. Lakin mitozdan fərqli olaraq meyozun birinci mərhələsində (reduksion bölünmədə) - interfazada ikiləşmiş xromosomlardan qız hüceyrələrə hərəsindən biri düşərək, xromosomlann onlarda miqdan iki dəfə azalır. Meyozun profaza mərhələsi mitozun profaza mərhələsindən kəskin surətdə fərqlənməklə onun birinci profazasında xromosomlann
mərhələləri ardıcıl olaraq bir-birini əvəz edir. Sonra isə sürətlə davam edən profaza - I, metafaza -I, anafaza -I, telofaza - I mərhələləri, daha sonra isə profaza - II, metafaza - II, anafaza -II və telofaza -II mərhələləri bir-biri ilə əvəz olunur (şəkil 9).
DNT sintezindən sonra cüt xromosomlann tayları (homoloqlan) iki xromatidə bölünür və uzanırlar.
homoloji xromosomlar bir-birinə yaxınlaşır, onlar konyuqasiyaya uğrayır, sinapsislər yaranır və paxinema mərhələsi başlayır.
yoğunlaşır və bivalentlər adlanır. D iplon em ada - konyuqasiyaya uğramış homoloji xromosomlann biri digərini sentrosem hissədən itələməyə başlayır və X -va ri fiq u rla r (xiazm) əmələ 127 Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|