Elmi redaktorlar: Əziz Məmmədov
Yüklə 6,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (cədvəl 11.2) Cədvəl 11.2 Müşahidə növləri Müşahidə obyektləri
- Ətraf Mühitin Monitorinqinin Qlobal Sistemi
- Ekoloji monitorinqin funksiyaları
- Ekoloji monitorinq tədqiqatlarının təsnifatı.
- 4 əsas blokdan ibarətdir: “Müşahidələr”, “Mövcud vəziyyətin qiymətləndirilməsi”, “Vəziyyətin proqnozlaşdırılması” və
- Şakil 11.5. Monitorinqin blok-sxemi (V. Məmmədov, E.Yusifov, 2014
- Ətraf təbii mühitin faktiki vəziyyətinin qiymətləndirilməsi
- Sanitar-gigiyenik monitorinq
lər; • antropogen təsirlərin mənbələri və xarakteri üzərində müşahidə- •
•
ümumilikdə, ayrıca ekosistemlər və biosfer üzərində müşahidələr; •
müşahidə olunan obyektin fon vəziyyəti haqqında məlumatların alınması (cədvəl 11.2) Cədvəl 11.2 Müşahidə növləri Müşahidə obyektləri Təsir mənbələri Təbii lokal (vulkanlar, qaz, neft püskünnələri və s.) və antropogen (tullantılar, atılmalar və s.) Təsirin xarakteri Çirkləndiricilərin növləri, şüalanmanın xarakteri, səsin intensivliyi və s. Ətraf təbii mühitin vəziyyəti Coğrafi, fiziki, geokimyəvi, kimyəvi, biokimyəvi mühitin vəziyyəti haqqında bioloji məlumatlar Ekosistemlərin vəziyyəti Biotalarm reaksiyası: orqanizmlərin, populyasiyaların, qrupların ekosistemlərin struktur və funksiyalarının dəyişilməsi Biosferin ümumilikdə vəziyyəti Havanın, iqlimin, biosferin produksiya- destruksiya proseslərinin balansının dəyişilməsi və s.
İnsanın vəziyyəti Əhalinin fiziki və psixi sağlamlığının vəziyyəti haqqında məlumat Monitorinq üzrə ilk hökümətlərarası toplantı 1974-cü ildə Nayrobi şəhərində (Keniya) keçirilmişdir. Bu toplantıda Ətraf Mühitin
müəyyənləşdirilmişdir. Ekoloji monitorinqin əsas vəzifələri aşağıdakılardır; •
antropogen təsir mənbələri üzərində müşahidələr; •
antropogen təsir amilləri üzərində müşahidələr; •
antropogen təsir amilləri nəticəsində təbii mühitin və orada gedən proseslərin vəziyyəti üzərində müşahidələr (fiziki, kimyəvi, bioloji); •
•
antropogen amillərin təsiri nəticəsində təbii mühitdə baş verə biləcək dəyişikliklərin proqnozunun verilməsi və təbii mühitin proqnozlaşdırılmış vəziyyətinin qiymətləndirilməsi. Ekoloji monitorinqin funksiyaları təbii obyektlərin və antropogen xarakterli çirkləndirici mənbələrin vəziyyəti üzərində 566 aparılan müşahidələri əhatə edir. Ətraf mühitin monitorinqi müəssisə, region və ölkə miqyasında həyata küçirilən ekoloji menecmenti zəruri infonnasiyalarla təmin edir. Müəssisədə aparılan ətraf mühitin monitorinqinin aşağıdakı üstünlükləri vardır: •
imkanı; •
neqativ təsirin səbəblərini və
mənbələrini müəyyənləşdirmək imkanı; •
Ekoloji monitorinq tədqiqatlarının təsnifatı. Ekoloji monitorinq aşağıdakı əsas praktiki istiqamətləri əhatə edir: •
müşahidələr; •
ətraf mühitin faktiki vəziyyətinin, onun çirklənməsinin qiymətləndiri İməsi; •
proqnozlaşdırılması və bu vəziyyətin qiymətləndirilməsi. Monitorinq sisteminin strukturu 4 əsas blokdan ibarətdir: “Müşahidələr”, “Mövcud vəziyyətin qiymətləndirilməsi”, “Vəziyyətin proqnozlaşdırılması” və “’’Proqnozlaşdırılan vəziyyətin qiymətləndirilməsi” (şəkil 11.5.).
Aşağıdakı təbii sistemlər və onların komponentləri ekoloji
monitorinq obyektləri hesab edilir: •
atmosfer (atmosferin yuxarı və aşağı qatlarının monitorinqi; •
atmosfer yağıntıları (atmosfer yağıntılarının monitorinqi); •
qurunun səth suları, dənizlər və yeraltı sular (hidrosferin monitorinqi); •
•
bitkilər aləminin monitorinqi; •
heyvanlar aləminin monitorinqi; •
əhalinin sağlamlığının monitorinqi. Biosfer və ekosistemlərin vəziyyətinin dəyişmə dinamikasını təyin etmək üçün ölçmələr müəyyən zaman intervalmda aparılmalıdır. Bir sıra vacib göstəricilər isə fasiləsiz ölçmələrin aparılmasını tələb edir. Burada aviasiya və peyk müşahidələri əsas rol oynayır. Antropogen təsirləri ayırd etmək üçün ekosistemlərin əvvəlki, yəni fon vəziyyətini bilmək vacibdir. Buna görə də müşahidələr təsir mənbələrindən uzaq yerlərdə aparılmalıdır. Ətraf təbii mühitin faktiki vəziyyətinin qiymətləndirilməsi vasitəsilə aşağıdakı amilləri qiymətləndirmək olar: •
•
əlverişli olmayan şəraitin şiddətlilik dərəcəsi və onun səbəbləri; •
vəziyyətin nonnallaşdınlması üzrə zəruri qərarların qəbulu; •
təbiətin ekoloji ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi. Sanitar-gigiyenik monitorinq zamanı, adətən, aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunur: 1) ölçülən göstəricilərin məcmusu əsasında təbii obyektlərin sanitar vəziyyətinin kompleks qiymətləndirilməsi; 2) çirklənmə indeksləri. Çirklənmə indekslərinin hesablanmasının ümumi prinsipi aşağıdakı kimidir: əvvəlcə hər bir çirkləndirici maddə üçün onun konsentrasiyasının KZH-dən (Konsentrasiyanın Zərərsiz Həddi) kənaraçıxma dərəcəsi təyin olunur. Sonra alınmış nəticələr bir neçə maddənin təsirini nəzərə alan yekun göstəricilər üzrə birləşdirilir. Ətraf mühitlə bağlı məlumşıtların ümumiləşdirilməsi, kəmiyyət və keyfiyyət baxımından monitorinq aşağıdakı sistemlərə ayrılır: 1. Qlobal monitorinq sistemi. Bu sistem Yerin bütün ekoloji komponentlərini nəzərə almaqla biosferdəki dünyəvi proseslər və hadisələrin izlənməsindən, mümkün ekstremal hadisələr haqqında qabaqcadan xəbərdarlıq edilməsindən ibarətdir. Qlobal monitorinq biosferdə gedən proseslərdəki dəyişikliklər üzərində müşahidələr sistemidir. 2. Baza (fon) monitorinq sistemi. Ümumi biosfer hadisələrini, antropogen təsirləri nəzərə almayan, əsasən, təbii proseslərin 568 Yüklə 6,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|