Elmi redaktorlar: Əziz Məmmədov

izlənməsindən  ibarət  sistemdir.  Fon  monitorinqində  müşahidə  obyekti 

rolunu bütövlükdə biosfer və onun iri bölmələri olan biomlar oynayır. Baza 

monitorinqi 

təbii 

proseslərdəki 

dəyişikliklərin 

vəziyyəti 

vəproqnozlaşdırılması üzərində müşahidələr sistemidir. 

3.

 

Milli monitorinq sistemi. Bu monitorinq ölkə iqyasmda aparılan 

monitorinq növüdür. 

4.

 

Regional monitorinq sistemi. Regional monitorinq hər hansı bir 

region  hüdudlarmdakı  ətraf  təbii  mühitlə  bağlı  proses  və  hadisələrin 

izlənməsindən ibarətdir. 

5.

 

Lokal  monitorinq  sistemi.  Konkret  antropogen  mənbəyin 

təsirindən ibarətdir. Bu monitorinq zamanı konkret obyektlərdəki (landşaft) 

dəyişikliklər nəzərdən keçirilir. 

6.

 

İmpakt  monitorinq  sistemi.  Xüsusi  təhlükəli  ərazilərdə  və 

zonalarda regional və lokal antropogen təsirlərin monitorinqindən ibarətdir. 

Bəzən  məqsədlərindən  və  tədqiqat  obyektlərinin  növündən  asılı 

olaraq monitorinq sistemi sanitar-gigiyenik, ekoloji və iqlim monitorinqi 

kimi alt-sistemlərə bölünür. 

1.

 

Sanitar-gigiyena  monitorinqi, 

əsasən ətraf mühitin 

çirklənməsinə  nəzarətdən,  onun  keyfiyyət  göstəricilərinin  insan 

sağlamlığının  mühafizəsi  üzrə  hesablanmış  gigiyenik  KZH  normaları  ilə 

müqayisə edilməsindən ibarətdir. 

2.

 

Ekoloji monitorinq ekosistemlərdəki dəyişikliklər, biotanın bu 

dəyişikliklərə  reaksiyasının  (cavabının)  qiymətləndirilməsi  və  proqnozu 

məqsədi  daşıyır. Müasir müşahidələrin əsas məqsədi tək-tək 

orqanizmlərin  xarici  təsirə  olan  reaksiyası  deyil,  ekosistemin  bütövlükdə 

cavab reaksiyasının öyrənilməsindən ibarətdir. 

3.

 

İqlim  monitorinqi  iqlim  sistemlərindəki dəyişmələrə və onlann 

proqnozlaşdırılması  ilə  məşğul  olan  xüsusi  bir  xidmətdir.  O,  biosferin 

iqlimyaradıcı  amillərinin:  atmosferin,  okeanın,  buz  örtüyünün  və  s. 

faktorların  tətbiqi  ilə  məşğul  olur,  iqlim  monitorinqi  hidrometeoroloji 

müşahidələr ilə çox sıx əlaqəlidir. 

Ekoloji  monitorinq  sistemləri.  Monitorinq  sisteminin  təsnifatı 

müşahidə  metodlarına  da  əsaslanır.  Müşahidə  metodları  kimyəvi,  fiziki, 

bioloji, ekobiokimyəvi,  distansion və ətraf təbii mühitin kompleks tətbiqi 

kimi 6 qrupa ayrılır: Kimyəvi monitorinq- atmosferin, çöküntülərin, səthi 

və  yeraltı  suların,  okean  və  dənizlərin,  torpağın,  çöküntü  qalıqlarının, 

bitkilərin  və  heyvanların  kimyəvi  tırkibi  üzərində  müşahidələr,  kimyəvi 

çirkləndirici  maddələrin  dinamikası  üzərində  nəzarət  sistemidir.  Kimyəvi 

monitorinqin  əsas  vəzifəsi  ətraf  mühitin  yüksək  toksiki  inqrediyentlərlə 

faktiki çirklənməsinin analizindən 

569 

---

ibarətdir 

(cədvəl 11.3). 

Cədvəl 11.3 

Əsas çirkləndirici maddələr və onların müxtəlif mühitlərdəki 

miqdarına nəzarət sistemi (ı lominov F.B., 2012) 

Təhlükə 

dərəcəsi 

Çirkləndirici maddə 

Mühit 

Monitorinq 

sistemi 

I 

Kükürd  iki  oksid  və  asılı 

vəziyyətdə olan hissəciklər 

Havada 

İ, R, B, Q 

Radioaktiv  maddələr  (Sr- 

90, Cs-197) 

Qidada 

İ,B 

II 

Ozon 

Hava 

İ,B 

(stratosfer) 

DDT  və  başqa  üzvü  xlor 

birləşmələri 

Biota, insan 

İ,R 

Kadmium 

və 

onun 

birləşmələri 

Qida, insan, su 

İ

 

III 

Nitratlar, nitritlər 

içməli su, qida 

İ 

Azot oksidləri 

Havada 

İ

 

IV 

Civə və onun birləşmələri  Qida, hava 

İ , R

 

Qurğuşun 

Hava, qida 

İ

 

Karbon iki oksid 

Hava 

B 

V 

Karbon oksidi 

Hava 

i 

Heft karbohidrogenləri 

Dəniz 

suyunda 

R,B 

VI 

Ftor birləşmələri 

içməli su 

İ

 

VII 

Asbest 

Hava 

İ

 

 

Arsen 

Işməli su 

İ

 

VIII 

Mikrotoksinlər 

Qida 

İ,R 

Mikrobioloji zəhərlənmə 

Qida 

İ , R

 

Reaktiv karbohidrogenlər  Hava 

İ

 

Qeyd: I-impakt; R-regional; B-baza; Q-qlobal. 

Ekoloji monitorinqin xüsusi növü olan bioloji  monitorinq  zamani 

bitki  və  heyvan  növlərinin,  bütövlükdə  ekosistemin  vəziyyəti 

qiymətləndirilir. Bu halda qiymətləndirmə bioloji  indikatorlar  vasitəsilə 

həyata  keçirilir.  Bioloji  indikatorlar  özünün  varlığı  və  ya  yoxluğu  ilə, 

xarici  görkəmlərini  və  kimyəvi  tərkiblərini  dəyişməklə,  davranışları  ilə 

ətraf təbii mühitdəki dəyişikliklərə cavab verən 

570 

---

orqanizmlərdir.  Bioloji  indikatorlar  cihaz  ölçmələrinə  nisbətən  daha 

qiymətli  məlumatlar  verir.  Belə  ki,  onlar  kompleks  çirklənmələrə  cəld 

reaksiyalar  verir.  Atmosfer  çirklənməsi  zamanı  ağacların  yarpaqlarında 

nekrozlar (ölmüş sahələr) yaranır. Çirklənməyə qarşı davamlı və davamsız 

növlərin  (məsələn,şibyə)  vaarhğı  əsasında  şəhər  atmosferinin  çirklənmə 

dərəcəsini  müəyyənləşdirmək  olar.  Bioindikator  tədqiqatları  zamanı  canlı 

orqanizm  növlərinin  zəhərli  maddələri  özündə  toplaması  xüsusiyyəti 

mühüm  rol  oynayır.  Çemobl  AES  qəzasının  nəticəsi  İsveçdə  şibyələrin 

analizi  nəticəsində  müəyyən  edilmişdi.  Ağcaqovaq  və  tozağacı 

yarpaqlarının qeyri-təbii  yaşıl rəngi  ətraf mühitdə barium və stronsiumun 

yüksək  miqdarını  göstərir.  Uranın  təsiri  ilə  yağiotu  (  Epilobium  sp.) 

ləçəklərinin  rəngi  çəhrayı  rəngdən  ağ  rəngə,  cır  mərsinin  (  Myrtus  sp.) 

ləçəkləri  tünd  göy  rəngdən  ağ  rəngə  dəyişir.  Müxtəlif  çirkləndirici 

maddələri  fərqli  bioindikatorlar  vasitəsilə  müəyyənləşdirmək  olar: 

ümumi  çirklənmə-şibyə və  mamırlar; ağir  metallarla  çirklənmə-gavalı 

və  lobya;  kükürd  dioksidi  ilə  çirklənmə  -küknar  və  qarayonca; 

ammonyakla  çirklənmə  -günəbaxan;  hidrogen  sulfidlə  çirklənmə  - 

ispanaq  (şomu)  və  noxud;  politsiklik  aromatik  karbohidrogenlərlə 

çirklənmə 

- 

xınagülü. 

Su 

ekosistemlərinin 

çirklənməsinin 

qiymətləndirilməsi zamanı ali bitkilərdən və ya yosunlardan, zooplankton 

orqanizimlərdən  (infuzorlar),  zoobentosdan  (molyuska)  istifadə  edilir. 

Ekobiokimyəvi  monitorinq-  ətraf  mühitin  iki  parametrinin  (kimyəvi  və 

bioloji)  qiymətləndirilməsinə  əsaslanan  monitorinq  növüdür  .Müəyyən 

məsafədən  aparılan  (distansion)  monitorinq-öyrənilən  obyektləri 

zondlama  və  məlumatları  qeydetmə  qabiliyyətinə  malik  radiometrik 

avadanlıqlarla təchiz edilmiş uçuş aparatlarının tətbiqi ilə aparılan aviasiya 

və kosmik monitorinq növüdür.Təsnifat principindən asılı olaraq müxtəlif 

monitorinq sistemləri tətbiq edilir (cədvəl 11.4.). 

Həmin monitorinq metodları içərisində ən geniş tətbiq olunan ətraf 

mühitin kompleks ekoloji monitorinqidir. Ətraf mühitin kompleks ekoloji 

monitorinqi  ətraf  təbii  mühitin  insan  sağlamlığı  və  digər  canlılar  üçün 

zərərlin  hesab  edilən  faktiki  çirklənmə  dərəcəsinin  qiymətləndirilməsi  və 

yaranacaq  təhlükəli  vəziyyət  barədə  xəbərdarlıq  edilməsi  üçün  onun 

vəziyyəti  üzərində  aparılan  müşahidələr  sistemidir.  Kompleks  ekoloji 

monitorinq  lokal,  regional  və  fon  monitorinqi  olaraq  üç  səviyyədə 

aparılır.  Ətraf  mühitin  kompleks  ekoloji  monitorinqi  aparılarkən 

aşağıdakılara xüsusi diqqət verilir: 

•  müntəzəm  şəkildə  insanların  və  bioloji  obyektlərin  (bitkilər, 

heyvanlar,  mikroorqanizmlər  və  s.)  həyat  və  ekoloji  şəraitinin,  eləcə  də 

ekosistemlərin  funksional  tamlığının  və  vəziyyətinin  qiymətləndirilməsi 

aparılır; 

571 

---