Elmi redaktorlar: Əziz Məmmədov
Yüklə 6,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Risklərin qiymətləndirilməsinin nəticələri və üsulları
- Ekspozisiyanın qiymətləndirilməsi
• təhlükəli istehsal sahələrinin fəaliyyətinin qanunvericilik aktlarının, noraıativ lə s. sənədlərin hazırlanması və həyata keçirilməsi.
ildən çoxdur ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində müxtəlif idarəetmə strukturları tərəfindən mütəmadi olaraq davam etdirilir. Lakin 1980-ci ildən başlayaraq, ətraf mühitə dair bir çox məsələlər və bəzi standartlar ekstrapolyasion modelləşdirmə (gözlənilən zərərli təsirlərin ölçüsünün təyin edilməsi) üsulu ilə müəyyən olunur. Məsələn, ABŞ-da yeyinti məhsullarında pestisidlərin qalıq tərkibi, o cümlədən içməli suyun keyfiyyəti və havanın təmizliyi standartlanm mənzillərin daxilindəki havada və kütləvi gündəlik tələbat mallannda zərərli komponentlərin yol verilən həddi risklərin qiymətləndirilməsi üsulu ilə təyin olunur. Müxtəlif risklərin nəticələrinin analizinə əsaslanaraq müvafiq idarəetmə orqanlarının məqsədöynlü qərarlar qəbul etməsi zamanı həmin üsul geniş tətbiq olunur. Risklərin qiymətləndirilməsi üsuluna sənayedə geniş tətbiq olunan və laboratoriya müayinələri zamanı təcrübə heyvanları (ağ siçanlar, hind donuzları, ada dovşanlan, göyərçinlər) üzərində sınaqdan keçirilərkən əksəriyyətinin (5000 kimyəvi birləşmədən 300-dən çoxunun) kanserogen (xərçəng mənşəli) olmasını aşkarlamaq məqsədilə daha önəmli yer və üstünlük verilir. Risk konsepsiyası 2 əsas komponentdən - riskin qiymətləndirilməsi və riskin idarə edilməsindən ibarətdir. Riskin qiymətləndirilməsi- təbiətin və konkret situasiyalar nəzərə alınmaqla, risklərin miqyasının elmi tədqiqatlann nəticələrinə əsaslanan analiz əməliyyatlarından ibarətdir. Riskin idarəedilməsi isə risk situasiyasının analizi və riskin minimallaşdıniması istiqamətində qanunvericilik aktlarının (qərarlar, qanunlar, təlimatlar, tövsiyələr, qanunnamələrin) qəbul edilməsini xarakterizə edir. Riskin qiymətləndirilməsi üsulu hazırda ABŞ-da və bütün Avropa ölkələrində çox geniş amplitudada istifadə olunur. Hazırda riskin qiymətləndirilməsinin müasir üsullarına onkoloji və ümumi toksiki effektləri, xüsusilə qaraciyərin, böyrəklərin və digər həyati vacib orqanların xəstəliklərinin inkişafının ehtimal olunduğu sahələrdə daha çox istinad edilir. Dölün embrional inkişaf dövründə riskin qiymətləndirilməsi üçün aparılan analiz üsullarının miqyası gündən-günə daha da genişlənir, ətraf mühitin çirklənməsi ilə əlaqədar olan insanın, yaxud ekosistemlərin sağlamlığı üçün risklər aşağıdakı şəraitlərdə baş verir: • risk faktorları mənbələrinin (təbii mühitdə və yeyinti məhsullarında, yaxud sənaye müəssisələrinin tullantı və çirkab sularında toksiki maddələrin olması və texnoloji proseslərdə onlardan istifadə olunması) mövcud olması;
• risk faktorları mənbələrində insan sağlamlığı üçün zərərli dozada və konsentrasiyada maddələrin və müxtəlif amillərin olması;
risk mənbələrində toksiki maddələrin insan sağlamlığına təsin edən qeyd edilən dozaların aşkar edilməsinin təsdiqlənməsi. Risklərin qiymətləndirilməsi əməliyyatı 2 əsas tərkib hissələrə və mərhələlərə bölünür:
Təhlükənin təyini- riskin qiymətləndirihnəsininin ilkin və ən yüngül hissəsi olub, bəzi faktorların mövcud olmasının və onların insan sağlamlığına təsirlərinin (xərçəng xəstəliyi və yeni doğulan körpələrin anamaliyalan) müəyyən olunmasından ibarətdir. Laboratoriya heyvanları üzərində tokmiki və kansoregen maddələrin təsiri yoxlandıqdan sonra təsdiq edilən müsbət təsir effektləri aşağıdakı kriterilər əsasında insanlara şamil olunur:
üzərində maddələrin təsiri sınaqdan keçirilən laboratoriya heyvanlarının miqdarı;
laboratoriya heyvanlarının orqanizminin cavab reaksiyasiyalarınm sayı və tipləri;
təsir dozalan (iti toksikozlara görə dozalar), dozanın münasibəti- «doza- cavab reaksiyaları»; • kimyəvi birləşmələrin genetik (mutagen) təsirlərinin müşahidə edilməsi.
yaxud insana təsir edən toksiki maddələrin konsentrasiyalarmdan və ya real böyüklüyünün təyin olunmasından ibarətdir. Ekspoisiya (təxmini sinonimii- təsir)- aşağıdakıları ifadə edir: • orqanizmin (reseptorun) kimyəvi, fiziki və ya bioloji agentlərə kontaktı. Ekspozisiya orqanizmin mübadilə qişalarında (dəridə, ağciyərlərdə, həzm traktmda) iştirak edən və adsorbsiya üçün əlverişli olan agentlərin miqdarını ifadə edir.
bilavasitə müxtəlif giriş qapılarının (ağciyərlər, mədə-bağırsaq traktı, dəri) yaxınlığında yerləşən toksikantlarm konsentrasiyalannm zaman inteqrahnı xarakterizə edir. Ekspozisiyanın qiymətləndirilməsi (təsirlər) - toksikantının təsir effektinin kəmiyyət və keyfiyyətcə öyrənilməsindən, onun davametmə və təsir müddətinin təyin edilməsi məqsədilə aparılır və bu zaman aşağıdakılara istinad olunur: • ətraf mühitin ehtimal olunan çirklənmə mənbələrinin təyini; 600 Yüklə 6,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|