Elmi redaktorlar: Əziz Məmmədov

ekspozisiya markeri, effekt (təsir) markeri və həssaslıq markeri 

mövcuddur. 

Cədvəl 11.9 

Kimyəvi maddələrin zərəli təsirlərinin mümkün yollan 

(S.V.Alekseyev və b., 2002) 

Daxil 

olma 

yollan 

Təsiredici mühit, daxil oma yolları 

Ekspozisiya 

kontigentləri 

Uşaqlar  Yaşlılar 

1 

2 

3 

4 

İnhalyasi 

ya 

Atmosfer havası 

 

 

Buxar və aerozollarla nəfəsalma 

+++ 

+++ 

Toz  hissəcikləri  üzərində  adsorbsiya 

olunmuş  toksiki  alentlərin  nəfəsalma 

ilə daxil olması 

+++ 

+++ 

Yaşayış, ictimai və tədris 

müəssisələrinin havası 

+++ 

+++ 

Buxar və aerozollarla nəfəsalma 

+++ 

+++ 

Su kəmərləri ilə daxil olan toksiki 

maddələrlə nəsəfalma 

+ 

+ 

İstehsalat binalarının havası 

 

 

Buxar və aerozollarla nəfəsalma 

-

 

+++ 

Toz hissəciklərində adsorbsiya olunan 

toksiki agentlərin nəfəsalma ilə daxil 

olması 

-

 

+++ 

İkinci mənbələr (iş paltarı, alətlər, 

cihazlar, qurğular və s.) buxar və 

aerozolları ilə nəfəsalma ilə daxil olan 

-

 

+ 

Zərərli vərdişlər (siqaretçəkmə, 

alkocıolizm, toksikomaniya) 

 

+ 

Peroral 

(alimentar) 

İçməli su 

+++ 

+++ 

Təsadüfən səthi sularla 

++ 

+ 

Təsadüfən torpaq hissəcikləri və tozla 

++ 

 

Təsadüfi yağışlarla 

+ 

+ 

Yeyinti məhsulları: 

 

 

Bitki mənşəli 

++ 

++ 

Heyvan mənşəli 

++ 

++ 

603 

---

 

Balıqçılıq hövzələrindən tutulan balıq 

+

 

+

 

 

Keyfiyyətsiz avadanlıq və ləvazimatlar 

ilə 

+

 

-h

 

 

Ana südü il 

-r+-t

 

- 

 

Dənnan preparatları ilə 

+

 

+

 

 

Kimyəvi sənaye komponentləri ilə 

təmas vasitəsilə 

—

 

-H+

 

 

Kimyəvi məişət maddələri ilə təmas 

vasitəsilə 

-t- 

+-r

 

 

Səthi sularla təmasla 

++

 

-I-+

 

Perkutan  Su kəmərlərinin suyu ilə təmas 

+-I-1-

 

+++

 

(dəri 

Yağışlarla təmas zamanı 

+

 

 

vasitəsilə)  Torpaqla təmasda olmaqla 

-t-ı-

 

+-r

 

 

Ekoloji təhlükəli məişət xidməti 

əşyaları ilə 

+

 

 

 

Dərman və kosmetik vasitələr ilə 

təmasda 

Olduqda 

+

 

+-f 

Transpla 

sentar bala 

ətrafı pərdə 

ilə) 

Ananın qanı ilə balaya 

 

- 

“Biomarker” termini ilk dəfə 1989-cu ildə ABŞ-ın Milli Elmlər 

Akademiyasının  əməkdaşları  tərəfindən  təklif  olunub.  Mövcud  bioloji 

sistemlə  və  orqanizm  üçün  potensial  təhlükəli  agentin  qarşılıqlı  təsirini 

xarakterizə  etmək  üçün  məhz  biomarkerlərdən  istifadə  edilir,  onun 

kimyəvi,  fiziki  və  bioloji  təbiətli  növləri  mövcuddur.  Təbii  faktorlarına 

qarşı orqanizmin cavab reaksiyaları vahid orqanizm səviyyəsində fizioloji, 

onun ayrı-ayrı sistemləri,  yaxud hüceyrə  və ya malekulyar səviyyədə  - 

biokimyəvi  proses  kimi  baş  verə  bilər.  Hazırda  biomarkerlərin  3  növü 

ayrıq edilir: 

•

 

təsir  biomarkerləri  -  toxumalarda  və  bioloji  mayelərdə 

orqanizmlə  müayinə  edilən  kimyəvi  maddələrin  faktiki  təmasını 

müəyyənləşdirmək məqsədilə tətbiq olunur. 

•

 

effekt  biomarkerləri  -  toksiki  kimyəvi  maddələrin  təsirindən 

orqanizmin  orqan  və  sistemlərində  baş  verən  əlverişsiz  (neqativ) 

dəyişiklikləri göstərir; 

604 

---

•

 

həssaslıq  biomarkerləri  -  populyasiyalardan  müayinə  olunan 

toksikantlara  yüksək  həssaslıq  göstərən  böyük  insan  qruplarını  seçməyə 

zəmin yaradır. 

Biomarkerlər,  əsasən  qurğuşun,  civə,  nikel,  xrom,  alüminium, 

mərgümüş  və  üzvi  birləşmələrdən  anilin,  benzol,  stirol,  xlorbenzol  və  s. 

təsirinin  təyini  zamanı  istifadə  olunur.  Sidikdə  alüminium,  mərgümüş, 

benzol,  kadmium,  xrom,  kobalt,  flüor,  qurğuşun,  civə,  nikel,  fenol, 

pentaxlorfenol,  selen,  tallium,  qalay,  trixlortilen,  vanadiumum  təyin 

olunması üçün bimarkerlər artıq sınaqdan uğurla keçib və tövsiyə olunub. 

Bu üsulla həmçinin qanda benzol, kadmium, qurğuşun, civə, metilbromid, 

bifenil,  toluol,  trixlotetan,  trixloretilen  və  s.  təyin  olunur.  Təsirlərin 

biomarkerləri  kimi  həm  də  zülalların,  fennentlərin  molekullarmm  və 

genetik  material  sayılan  DNT-nin  qurğuşunda  baş  verən  dəyişiklər 

haqqında  məlumatlar  əldə  etmək  üçün  informasiyadan  istifadə  olunur. 

Həmin  infonnasiya,  xüsusilə  kansoregen  təsirə  malik  olan,  yəni  yaman 

keyfiyyətli  (xərçəng)  şişlərin  inkişafına  səbəb  olan  kimyəvi  maddələrin 

təsirini  qiymətləndirdikdə  daha  önəmli  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Riskin 

kəmiyyətcə (miqdarca) qiymətləndirilməsi zamanı onun iki əsas növünə - 

fərdi və populyasiya xüsusi diqqət verilir. 

•

 

Fərdi risk - müəyyən zaman çərçivəsində, yaxud bütün ömrü boyu 

ayrı-ayrı  fərdlərlə  risk  faktorlarının  əlverişsiz,  neqativ  fəsadlarının  baş 

vennə ehtimalını xarakterizə edir. 

•

 

Populyasiya  (populyasion)  riski  -  əhalinin  müxtəlif  qrupları 

arasında əlverişsiz fəsadların gözlənilən ümumi sayını göstərir. 

Analitik  epidemiologiyanın  qaydalarına  əsasən  informasiyaların 

analizi  prosesində ətraf  mühitin çirklənmə dərəcəsindən və xarakterindən 

asılı  olaraq  yaranan  ekoloji  patologiyaların  qiymətləndirilməsi  zamanı 

mütləq,  nisbi  və  atributiv  risklərin  göstəricilərinin  hesablanması 

aparılmalıdır.  Epidemioloji  müayinələrdə,  bir  qayda  olaraq  nisbi  riski 

göstəricisinə daha çox üstünlük verilir. 

Nisbi  risk  -  orqanizmə  neqativ  təsir  göstərən  və  ağır  fəsadlar 

törədən  faktorların  ekopatoloji  təsirlərinə  məruz  qalan  insanları,  risk 

faktorlarına məruz qalmayanların miqdarca nisbətindən ibarətdi. 

Nisbi  risk  və  ehtimal  əmsalı  epidemioloqlar  tərəfindən,  əksər 

hallarda,  ekspozisiya  ilə  xəstəlik  arasındakı  əlaqəni  kəmiyyətcə  qiymət- 

ləndinnə  məqsədilə  istifadə  olunur.  Analiz  prosesində  statistik  modelləş- 

mə üçün bu göstəricilər daha əlverişli üsul sayılır. 

Atributiv  risk  -  populyasiya  səviyyəsində  zərərli  faktorların 

əlverişsiz təsirinə reaksiya verən əhali qrupu ilə risk təsirinə qalmayanlar 

605 

---