Elşən Misir oğlu Nəsibov
Yüklə 2,85 Kb. Pdf görüntüsü
|
219 camaat, sakin adətlərinə keçidlər edib. Belə demək mümkünsə traybekratiya, tayfa hakimiyyəti, tayfa başçılarının tayfaları daxilində və işğal etdikləri başqa tayfalar üzərində idarəçiliyi tədricən tayfalardan əmələ gələn (zorən və ya da könüllü şəkildə birləşən tayfalar birliyindən xalqlar əmələ gəldi) xalq idarəçiliyinə keçidlər etdi. Deməli, şəhər həyat tərzi, böyük yaşayış məskənləri xalqın hakmiyyətini yaratdı. Etnoslardan demoslara keçid siyasi təşkilatlanma ilə başladı. Deməli, demokratiya traybokratiyadan etnokratiyaya, oradan da indi formasına keçidlə formalaşdı. Quldarlıq dövründə hər kəsin hüquqları olmadı. Feodalizm (torpaq mülkiyyətçiləri) dövründə feodal təsərrüfat özünəxas quruluş meydana gətirdi. Bunun adı yeni mütləqiyyət çarlığı idi. Təbii ki, demokratiya sonradan (ilkin nəzəri əsaslarından sonra) mütləq monarxiyaya keçidlər etdi. Feodalizm dövründə mütləq monarxiyalar, teokratik monarxiyalar formalaşdı. Kapitalizm isə (burada pulun vasitəyə çevrilməsi, natural əməkdən muzdlu əməyin formalaşması, sənayeləşmə) yeni quruluşları, məsələn, burjua demokratiyasını yaratdı. Sonradan isə burjua demok- ratiyasından (burjua təbəqəsinin siyasi hakimiyyətindən) milli demokratiyaya (burada xalqların hər bir üzvünün vətəndaşa çevrilməsi və siyasi hüquqlar qazanması nəzərdə tutulur) keçidlər yaşandı. Burjua demokratiyası özündə aristokratiyanı, plutokratiyanı, fəhlə və kəndli inqilabları fonunda isə oxlokartiyanı (kütlənin qiyam yolu ilə, üsyan və inqilablar vasitəsilə hakimiyyəti ələ almalarını əks etdirən quruluş) meydana gətirdi. Demokratiya traybokratiyadan, etnokratiyaya keçidlə yaranmış olsa da qədim dövrlərdən bu yana idarəçilik formaları və rejimləri baxımından nookratiyanı (ağıllıların idarəçiliyini), aristokratiyanı, plutokratiyanı, anarxiyanı, avtokratiyanı, tiraniyanı, despotizmi, totalitarizmi, diktaturanı, xuntanı, demarxiyanı və digər formaları və rejimləri özündə yaşatdı və bu gün də həmin elementlərin daşıyıcısı kimi davam etməkdədir. 220 Bu gün demokratiyanın tərkibi birmənalı olaraq sərt, bərk rejimlərdən ibarət deyil. Yumşaq formalar və məzmunlar mövcuddur. Liberal demokratiyalar, onun tərkibi olan konstitusiyalı monarxiyalar, respubliklar (cəmiyyətin haki- miyyəti) arealları genişlənməkdədir. Hal-hazırda inkişaf etmiş sivil cəmiyyətləri daha çox iqtisadi resurslar, insan həyatını təmin edən vəsaitlər idarə edir. İstər yuxarı təbəqə, istərsə də cəmiyyət özü normalarla, normaların hərəkət etdirdiyi vəsaitlərlə idarə olunur. İndi demokratiya bu və ya da digər formada texnokratiyanı da yaradır. Texniki innovasiyalar, informasiya texnologiyaları insan həyatına və şüuruna təsir edir və bu da özlüyündə sərt rejimli hakimiyyətlərin yaranmasının qarşısını alır. İnsanlarn maariflənməsi, xəbərlərin tez çatdırılması cəmiyyətin şüurunu aydınlaşdırır və adekvatlılığı yaradır. İnsanların mütə şəkildə tabe olmaları əksər hallarda qeyri-mümkün hala çevrilir. Bu baxımdan da bu gün sivil cəmiyyətlərdə kollegial, institusional idarəçilik hökm sürür. Məcazi mənada ifadə etsək, informkratiya, sosiokratiya cəmiyyətin liberallaşmasını, idarə edən qrupun yumşalmasını zəruri edir. Bu zamanada hər bir xalqın hakimiyyəti var. Bu, fərdi və kollektiv hakimiyyətdir. Məsələn, Rusiya həm etnik rusların, həm də bu ölkədə yaşayan xalqların (cəm halda vətəndaşların) milli məkanıdır. Yəni, dövlətləridir. ABŞ-da, Kanadada, Avstraliyada, Hindistanda müxtəlif xalqların nümayəndələri cəmləşib bir dövləti təmsil edirlər. Bu baxımdan da bütün xalqlar öz-özlüyündə demosa (təşkilatlanmış etnoslara) çevriliblər. Məzmun etibarilə istənilən ölkədə etnokratiyanın yaranması qeyri-mümkün bir hala çevrilir. Bu gün istənilən ölkəni yüksək səviyyədə idarə etmək üçün lazımi vəsaitlər tələb olunur. Hakimiyyətin resurs fondu, resurs xəzinəsi, resurs bankı olmalıdır. Bu vəsaitlər cəmiyyətin özündə toparlanır. Cəmiyyət, milli və yerli iqtisadiyyat varlı olduqda insanların normalarla idarə olunması da asanlaşır. Belə 221 hallarda yuxarı hakimiyyət (fiziki mənada) çox da cəmiyyət üçün lazm olmur. Qurulmuş struktur və mexanizm özü sistemli qaydada əhalini idarə edir. Resurslar inkişafı şərtləndirir, inkişafı dalğalandırır. Resurslar təminatı yaradır, insanların sosial rifahını gücləndirir. Resurs bol olduqda və onun taraz əsaslarla paylanılması baş verdikdə cəmiyyət sabitləşir. Resurslar tələblərə cavab verir, ehtiyacları ödəyir. Yüksək inkişaf səviyyəsini saxlamaq üçün və yeni vərdiş olunmuş vəziyyəti əldə saxlamaq məqsədilə davamlı vəsaitlərin olması şərtdir. Cəmiyyət resurslarla təmin edildikdə sağlamlaşır. Bu halda sağlam sosial-siyasi institutlar meydana gəlir. İdarəçilikdə demokratik prinsiplər möhkəm- lənir. İnsanlar maariflənir və rasionallıq və sağlam təfəkkür inkişaf edir. Resurs zənginliyi dövləti idarə edən qrupun və onun başında dayanan şəxsin xarakterinə, bu yöndə davranışına da öz təsirlərini göstərir. Varlı cəmiyyət üzərində despotizmin yaranması da qeyri-mümkün hala çevrilir. İmkanlı cəmiyyət- lərdə strukturlar üzərində basqılar dövlət idarəçiləri üçün əks- səda verir və hakimiyyətin səmərəli idarəçiliyinə mane olan ünsürləri meydana gətirir. Destruktivlik hakim elita üçün da sabitliyin pozulmasına rəvac verə bilir. Bu baxımdan da hakim qrup qeyri-hakimiyyət tərəfinə qarşı yumşaq davranmaq məcburiyyəti ilə üzləşir. Digər tərəfdən, cəmiyyətin və xalqın, dövlətin qazandığı dəyərlərin əldən verilməsi qorxusu da hakim qrupu alternativ yollara (despotizmdən fərqli üsullara) əl atmağa vadar edir. Demokratiya bu halda özündə meri- tokratiyanı (ləyaqətlilərin hakimiyyəti), nookratiyanı (ağılın hakimiyyəti) doğurmağa başlayır. Hakim elita sağlam cəmiyyətlər qurulmasında maraq nümayiş etdirir və öz məna- feyini də cəmiyyətdən təmin etməyə can atır. Hakimiyyətlə xalq arasında harmoniyalaşmış münasibətlər, üzvi əlaqələr yaranmış olur. Bu halda dövlət stabil halda çiçəklənməyə başlayır. Yüklə 2,85 Kb. Dostları ilə paylaş:
|