ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
91 də, bir ad kimi başqa anlamlar da kəsb etmişdir. Orta Asiyada X- XIII yüzilliklərdə Qaraxanilər dövlətini idarə edən türk sülaləsinin hakimlərinin adlarının tərkib hissəsi kimi meydana gəlmiş adlardandır, “böyük, qüdrətli, güclü” anlamında işlənmişdir. (29, 222) Q.Bağırov “qara” sifətinin xalq danışıq dilində “qara məxluq, qara adam, qara camaat” mənaları olduğunu izah edir, həmin ifadələrin “avam, sənəti-peşəsi olmayan, savadsız, vəzifəsiz adamlar mənasında işləndiyini” əsaslandırır. (42, 21) Lakin qeyd edilən mənalar heç biri Hacı Qara obrazının xarakteri ilə bağlı deyildir. Xalq danışıq dilində “qara” sözü “pis niyyətli, bədxasiyyət adam” mənasında da işlənir. Real həyatdan alınan bu obrazın onomu daha çox həmin mənaya uyğun gəlir ki, bu da bir təsadüf nəticəsindədir. “Qara” şəxs adı sifətin substantivləşməsi yolu ilə əmələ gəlmişdir. Adyaranmada sifət substantivləşərkən onun leksik mənası dəyişmir, xüsusi ad bildirmə keyfiyyəti ön plana çəkilir. Adətən, sənətkar substantivləşmiş sifətlərdən xüsusi ad kimi istifadə edərkən onomun vasitəsi ilə obrazın hər hansı daxili və xarici əlamətlərinin açılması imkan verir. 1860-cı ildə “Central asion review” (ingilis mətbuatı) adlı məcmuədə “Aldanmış kəvakib” povesti M.F.Axundovun ən siyasi bədii əsəri adlandırılır və yazılır: “bu əsər Şah Abbasın (1587-1629) hakimiyyəti dövründə baş vermiş bir hadisə əsasında yazılmışdır.” (27, 345) Tədqiqatçılar “Aldanmış kəvakib”in mövzusunun Iran tarixçisi Iskəndər bəy Münşinin “Tarixi-aləm- arayi-Abbasi” əsərindən götürüldüyünü qeyd edirlər. Ədib özü əsərin bir yerində aydın məlumat vermişdir: “Odur ki, хanəndələr bu güzarişin vüquunda şübhə edib gizlə həml edələr, bu surətdə mən olardan təvəqqə edirəm ki, “Tarixi-aləm-ara”da Şah 92 Abbasın cülusunun yeddinci ilində sadir olan vəqayiə mülahizə etsinlər.” (23, 209) Axundovşünas N.Məmmədov Iran tarixçisi Iskəndər bəy Münşinin əsərində “Aldanmış kəvakib”in süjet xəttini xatırladan bu sətirlərin yazıldığını göstərir: “Münəccim Mövlanə Cəlaləddin Məhəmməd Yezdi bir gün şaha xəbər verdi ki, Mərrix ilə Əqrəb göydə bir-birinə yaxınlaşacaq və bundan da Iran və onun şahına böyük bədbəxtlik üz verəcəkdir: gözləniləcək bəladan salamat çıxmaq üçün isə üç günlük hakimiyyətdən əl çəkmək və cəzaya müstəhəq olan bir adamı səltənət başında oturtmaq lazımdır. Bu xüsusda çöp atdılar, çöp Yusif Sərraca düşdü. Odur ki, zati-aliləri özünü təxti-səltənətdən xəl etdilər və öz yerinə həmin adamın şah keçdiyini elan etdi. Onun başına tac qoydular və şaha layiq paltar geydirdilər və dəvəyə mindirib əmirlərin və ordunun müşayiəti ilə təntənə ilə şahlıq məhəllinə gətirdilər. Şah ilə yaxın xidmətçiləri xəlvət bir guşəyə çəkildi. Üç gün kеçdikdən sonra Yusifin evində axtarış aparıb şərab tapdılar və onu bir dinsiz kimi elan edib cəzalandırdılar. Şah əvvəlki qərar üzrə yenə şahlıq başına keçdi.” (23, 260) M.F.Aхundov Mirzə Yusif хana yazdığı məktubda (8.ХI. 1875) yazmışdır: “Cami-cəm” kitabının 93 mütərcimi şahzadə Fərhad Mirzə Məkkə ziyarətinə gеtdiyi zaman Tiflisdən kеçərkən mənə dеdi: -Mirzə Fətəli, “Tariхi-aləm-ara”da Yusif Sərracın hеkayəsi sənin yazdığın qədər müfəssəl dеyildir. Sən nə üçün o qədər təfsilatı əlavə еtmişsən? Mən ona dеdim: -Şahzadə! Mən məgər tariх yazmışam ki, təksə baş vеrən hadisələri yazmaqla kifayətlənim. Mən kiçik bir məsələni əlimdə vasitə еdib, öz təfəkkürümlə onu gеnişləndirərək o dövrün nazirləri və dövlət başçılarının puçbеyinliyini açıb göstərmişəm ki, gələcək nəsllər üçün ibadət dərsi olsun və onlar səhif münəccimlərin sözlərinə və хəbərlərinə inanmasınlar; özlərini bu kimi hərəkətlərlə əcnəbilərin nəzərində məsхərə hədəfi еt- məsinlər (25, 391). Göründüyü kimi, M.F.Axundov qələmə aldığı dövrü hərtərəfli öyrənmiş, zəngin material toplamışdır. Doğrudan da, yazıçı povesti yazarkən yalnız tarixi faktlara əsaslansa idi, əsər quru, maraqsız olar, M.F.Axundovun ictimai-siyasi görüşlərini əks etdirməz, bu qədər dəyərli və qiymətli olmazdı. Sənətkar təxəyyülündən keçmiş bu əsərdə tarixi faktlar əsas götü- rülsə də, M.F.Aхundov əsərə yeni məna, ideya vermiş, maraqlı hadisələrlə zənginləşdirmiş və satirik boyalarla canlandırmışdır.M.F.Axundovun təsvir etdiyi tarixi 94 hadisə üçün zaman, məkan anlayışı yoxdur. Həmin hadisə müxtəlif dövrlərdə və yerlərdə baş verə bilər. Povestdə əllidən çox onomastik vahid qeydə alınmışdır ki, bunlardan otuz ikisi antroponimdir. Əsərdə on yeddi obraz iştirak edir: Şah Abbas, Səlma xatun, Xacəbaşı Xacə Mübarək, Münəccimbaşı Mirzə Sədrəddin, Vəzir Mirzə Möhsün, Sərdar Zaman xan, Müstəvfi Mirzə Yəhya, Mollabaşı Axund Səməd, Mövlanə Cəlaləddin, Yusif Sərrac, Əsəd bəy, Əzim bəy, Sandıqdar Ağa Həsən, Molla Rəməzan, Qurban bəy, Mirzə Cəlil, Mirzə Zəki. Şah Abbas, Yusif Sərrac, Mövlanə Cəlaləddin Yezdi obrazları yalnız M.F.Axundovun “Aldanmış kəvakib” povestinin deyil, həm də Iran tarixçisi Iskəndər bəy Münşinin əsərinin də iştirakçılarıdır. Deməli, həmin obrazlar yalnız yazıçı təxəyyülü ilə yaranmamış, tarixdə yaşamış insanların obrazlaşdırılmış surətləridir. Qəribə də olsa, qeyd etmək lazımdır ki, tarixi şəxsiyyətlərin də bəzən adlarının leksik mənası ilə şəxsiyyəti arasında bir uyğunluq olur. Abbas ərəb mənşəli olub “heybətli, zəhmli, qəzəbli, hirsli, acıqlı” anlamlarını bildirir. Yusif qədim yəhudi dilində “yosef” sözündən olub “əlavə ediləcək, artırılacaq” və yaxud “Allah artıracaq, Tanrı əlavə edəcək” anlamlarında işlənir. “Aldanmış kəvakib” po- vestində хalq Şah Abbasın qəzəbinə düçar olmaqdan Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|