Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
89
 BM-lərin tədqiqi sahəsində çalışan, www.onthinktanks.org internet saytını təsis 
edən, Böyük Britaniyada Müstəqil Araşdirma, İdeya və Məsləhət Təşkilatını yara-
dan E.Mendizabal çoxsaylı təhrifləri qeyd etməklə yanaşı, öz meyarlar sistemini də 
formalaşdırmışdır.
12
12 On the definition of think tanks: Towards a more useful discussion;; E.Mendizabal. Different ways to

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
90
Xüsusi  olaraq  maraq  doğuran  məqamlardan  biri  də,  1.Kütləvi  İnformasiya 
Vasitələrində (KİV) ən çox isnad edilən ABM-lərinin; 2. Ən çox isnad edilən ABM-
nin İdeoloji statusuna görə  reytinqlərinin hazırlanması təcrübəsinin mövcudluğudur. 
 ABŞ-da “ABM-lərinə isnadların illik icmalı” (Fairness  & Accuracy in repor-
ting  (FAIR’s)  annual  survey  of  think  tank  citation)  adlanan  bu  reytinqlər  həmin 
mərkəzlərin  fəaliyyətinin  dəyərləndirilməsində  növbəti  mühüm  meyar  kimi  çıxış 
edir.  Həm də bu zaman KİV-lərdə ən çox isnad edilən ABM-rinin hansı  ideolo-
ji oriyentasiyaya malik olması müəyyən edilir.
13
 Reytinqlər göstərir ki, son illərdə 
sentrist (mərkəzçi) ideologiyaya xidmət edən ABM-ri müstəsna olaraq birinci yerdə 
durur. (yuxarıdakı şəkil)
 
2.3.Araşdırma və Beyin Mərkəzlərinin transmilliləşməsi: 
bu, yeni meyil, yoxsa çağırışdır?
XXI əsrdə BM-lərin inkişafinı əvvəlki dövrdən fərqləndirən və getdikcə inten-
siv şəkil alan digər meyillərdən biri onların transmilliləşməsidir. Doğrudur, hazır-
da sürətlənən bu meyil öz başlanğıcını hələ XX əsrin sonlarından götürmüşdür.
1972-ci  ildə  bir  sıra  milli  intellektual  mərkəzlər  “Beynəlxalq  Tətbiqi  Sis-
temli Təhlil  İnstitutu”  (International  Institute  of Applied  System Analysis)  adlı 
qlobal mərkəzdə birləşdi. Roma Klubu ilə sıx əməkdaşlıq edən bu institut qlo-
bal  problemlərə  sistemli  və  yeni  yanaşmaları  tətbiq  edərək  dünya  inkişafının 
meyillərini proqnozlaşdırmağa əsas yer verirdi. Yaxud 1973-cü ildə ABŞ-ın, Av-
ropanın və Yaponiyanın nüfuzlu şəxslərini, perspektiv siyasətçilərini və aparıcı 
intellektuallarını  özündə  birləşdirən  Üçtərəfli  Komissiya  yaradıldı.  1975-ci  ildə 
isə yeni dünya düzənində tənzimləyici rol oynaya biləcək “Böyük Yeddilər” (o 
zaman G-6) yaradıldı. Təbii ki, məntiqi olaraq, bu qurumlarda müvafiq analitik 
mərkəzlərin işinə böyük əhəmiyyət verilirdi.  
Transmilli Beyin Mərkəzləri Şəbəkəsinin (TBMŞ) fəaliyyətinin təhlili göstərir 
ki, onların işi dünyanın üzləşdiyi problemləri ortaq səylərlə həll etmək üçün “Bü-
tün ölkələrin analitikləri, birləşin!” devizinə uyğun gəlmir. Burada qloballaşma 
dövrünün mürəkkəb prosesləri, o cümlədən milli və fövqəlmilli strukturlar arasın-
da rəqabətdən tutmuş “dünyanın perspektivlərini müəyyən edən qlobal intellek-
tual elitanın, kollektiv zəkanın bir əldə cəmlənməsi cəhdləri”, nəhəng beynəlxalq 
blokların,  strateji  tərəfdaşların,  eləcə  də  Şərq  və  Qərb  sivilizasiyalarının  gizli 
define and describe think tanks «on think tanks // http://onthinktanks.org/2010/11/09/on-the-definition-
of-think-tanks-towards-a-more-useful-discussion/; http://mendizabal.co.uk/; tvitter @onthinktanks
13 Bax: http://fair.org/extra-online-articles/think-tank-spectrum-revisited/Fairness & Accuracy in reporting
(FAIR’s) Annual survey of think tank citation

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
91
rəqabəti və münasibətləri öz əksini tapmaqdadır.
“Beyin mərkəzləri”nin transmilli şəbəkələri yeni və inkişaf edən fenomendir. 
Hazırda mövcud olan TBMŞ-nin növləri aşağıdakı 4 əsas meyar üzrə üç qrupa 
bölünür: 
1)  əsas məqsədlər, vəzifələr, tədqiqat obyekti;
2)  üzvlük üçün cəlbedici, stimullaşdırıcı mexanizmlər; 
3)  üzv olmağın motivləri və əsasları;
4)  şəbəkədə münasibətlər və koordinasiya.
14
“Beyin  mərkəzləri”nin  transmilli  şəbəkələri  son  bir  neçə  il  ərzində  meyda-
na çıxıb və yaxın gələcəkdə də onların inkişafı və fəaliyyəti gözlənilir. Norma-
tiv  bazanın,  rəsmi  sənədlərin  və  ədəbiyyatın  olmadığını  nəzərə  alaraq,  onların 
fəaliyyətini yalnız həyata keçirdikləri vəzifələr, eyni zamanda qruplara bölünmə 
kimi vasitələrlə öyrənmək mümkündür. 
Transmilli şəbəkələrin müxtəlifliyinə baxmayaraq, hər bir təşkilat hamı üçün 
vacib olan prioritet və idarəedici (management) istiqamətləri müəyyən edir. Bu cür 
istiqamət və vəzifələr “beyin mərkəzləri”nin “transmilli şəbəkə konsepsiyası”nın 
təhlilinə həsr edilən araşdırmada əksini tapmışdır.
15
2.4. Transmilli Beyin Mərkəzləri Şəbəkəsinin (TBMŞ) təsnifatı, 
xüsusiyyətləri və növləri
TBMŞ  məşhur  fenomen  olan  ictimai-siyasi  şəbəkələrlə  birgə  qruplara 
aiddir. Bir neçə meyar baxımından bir-birinin analoqu olan bu təşkilatların 
olduqca  mühüm  fərqləri  də  mövcuddur.  Onların  sırasında  ən  əsası  ondan 
ibarətdir  ki,  siyasi  şəbəkələr  müxtəlif  maraq  sahibləri  olan  üzvlər  ara-
sında  vasitəçi  rolunu  oynamaq,  “beyin  mərkəzləri”  şəbəkələri  isə  birgə 
perspektivlər üçün yaradılır. 
TBMŞ  üçün  mövcud  olan  idarəçilik  forması  “şəbəkə”  (“network”)  sözü  ilə 
ifadə edilir. Qısaca olaraq qeyd edək ki, “beyin mərkəzləri” şəbəkələri peşəkar 
assosiasiyalara, bilik cəmiyyətlərinə bağlıdır. Eyni zamanda, bu cür şəbəkələrin 
fərqləndirici cəhətlərindən biri də şəbəkəyə daxil olan təşkilatlar sırasında iyerar-
xiyanın  mövcud  olmamasıdır. 
14 Struyk, R. Transnational Think Tank Networks: Purpose, Membership and Cohesion, “ Global Governance.
Witte,  J.M.,  W.H.  Reinicke,and  T.  Benner.  2000.  “Beyond  Multilateralism:  Global  Public  Policy  Networks,”
International Politics and Society; downloaded from www.fes.de/; Stone, D. 2000b. “Think Tank Transnation-
alization and Non-Profit Analysis, Advice, and Advocacy.” Coventry, UK: University of Warwick, Department
of Politics and InternationalStudies, processed.
15 Management of Transnational Think Tank Networks/Author(s): Raymond J. Struyk Source: International
Journal of Politics, Culture, and Society, Vol. 15, No. 4 (Summer, 2002),pp. 625-638Published by: Springer-
Stable URL: http://www.jstor.org/stable/05/09/2011 07:20

---