Filasofiya az: filosofia qxd
Qədim və Orta əsrlərdə Azərbaycan fəlsəfəsi
Yüklə 4,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Qədim və Orta əsrlərdə Azərbaycan fəlsəfəsi.
Azərbaycan Ön Şərqin yüksək dərəcədə mədəni inkişafa nail olmuş qədim ölkələrindən biridir. Əlverişli coğrafi mövqeyi və zəngin maddi ehtiyatları sayəsində Azərbaycan tezliklə dünya tarixinə düşmüşdür. Bu ölkənin ərazisində Manna, Midiya, Qafqaz Albaniyası kimi ətraf dünyanın sivilizasiyaları ilə geniş əlaqələri olan müxtəlif dövlətlər yaranmış və mövcud olmuşdur. İran, Hindistan, Yunanıstan, ərəb dünyası və Orta Asiya ölkələri ilə səmərəli əlaqələr nəticəsində Azərbaycanda yüksək dərəcədə inkişaf etmiş mədəniyyət yaranmışdır. Bu mədəniyyət nəinki başqa mədəniyyətlərin elementlərindən yaradıcı şəkildə istifadə etmiş və onları inkişaf etdirmiş, hətta özü də həmin mədəniyyətlərə ciddi təsir göstərmiş və onların nailiyyətlərinə sanballı töhfələr vermişdir. Azərbaycanın fəlsəfi fikri onun mənəvi mədəniyyətinin ən mühüm tərkib hissələrindən biridir. Azərbaycanın dini-fəlsəfi fikir tarixini öyrənmək üçün əsas ədəbi mənbə zərdüştiliyin müqəddəs “Avesta” əsəridir. Onun qanun- ları çərçivəsində yaradılmış kitabda materiya və hərəkət, yaran- ma və məhv olma, məkan və zaman anlayışları, habelə Aristotel fəlsəfəsinin digər anlayışları şərh edilmişdir. Zərdüştilik təlimi təqribən 3000 il bundan əvvəl yaşamış Zərdüştün adı ilə bağlıdır. Hələ Platon Zərdüştün qədim dövr filosofu olmasını bildirirdi. Aristotel də Zərdüştün Xeyir və Şər arasında mübarizə haqqında təlimi ilə tanış idi. Məşhur müsəlman yeresioqrafı Məhəmməd əş-Şəhrəstani (1153-cü ildə vəfat etmişdir) göstərir ki, Purtuşaspanın oğlu Zərdüşt çar Viştaspın hakimiyyəti dövründə 78 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org anadan olmuşdur. Onun atası əslən Azərbaycandan, anası Dukdıhova isə Rey şəhərindən idi. Zərdüştilik və onun müqəddəs kitabı “Avesta” uzun əsrlər boyu formalaşmışdır. Zərdüştilik təliminin əsasını təkcə fiziki təbiətdə deyil, həm də ilahiyyat sahəsində əzəli vəhdət ideyası təşkil edir. Zərdüşt göstərir ki, başlanğıcda yalnız bir Tanrı – müdrik hökmdar Hörmüz mövcud olmuşdur. Bütün İlahi yaxşılıqlar yalnız onun adı ilə əlaqələndirilirdi, Tanrıların çoxalması və müxtə lif ləş məsi isə yal- nız şər İlahisi Əhrimənin mövcudluğu ilə bağlıdır. Hörmüz özünə kömək məqsədi ilə digər xeyir allahları, ilk növ bə də yeddi “səxa - vətli ölməz” Tanrılar yaratmışdır. Onlar çox gü man ki, dünyanın yaranmasının yeddi mərhələsini əks etdirir – od, su, səma, torpaq, bitkilər, heyvanlar və insan. Od “Ədalət” və ya “Qayda” bildirən Aşa Tanrısı ilə bağlıdır. Odun yaranması “Novruz” – “Yeni gün” adı almış yaz gün durumu ilə eyni vaxta düşür. Akademik A.Makovelski göstərir ki, “Avesta”ya görə Kainat tor- paqdan, okeandan, səmadan, başlanğıcı bilinməyən işıqlı kürədən və Cənnətdən ibarətdir. O dövrdə Yeri dairəvi şəkildə, sərhədləri bəlli olan və okeanla əhatələnmiş ərazi kimi təsəvvür edirdilər. Bütün təbiət canlıdır, ruh anlayışı təkcə insanlara, hey- vanlara, digər canlılara və əşyalara deyil, həm də personlaş dı rıl - mış mücərrədliklərə - evlərə, kəndlərə, suya və s. şamil edilirdi. İnsanın ruhu fövqəladə şəkildə mühüm rol oynayır. İnsanın sağ - lı ğında şüurlu fəaliyyət məhz ona məxsusdur: hisslər, təfəkkür, nitq, iradə - bu fəaliyyətin növləridir. Ruh bədənə hökm edir. Zərdüştiliyin əxlaq fəlsəfəsi üç sözlə ifadə olunur: Qumat – xeyirxah fikirlər, Qukta – xeyirxah sözlər və Qvarşta – xeyirxah əməllər. Torpağı suvarmaq və becərmək, meyvə ağacları əkmək, həm fiziki təmizliyə (bədənin, paltarın, otağın və s. təmizliyi), həm də mənəvi saflığa (fikirlərin, sözlərin və hərəkətlərin saflığı) riayət etmək mənəvi borc hesab edilir. Dünyada Xeyirlə Şər arasında mübarizə gedir, özü də pisliklər və iztirablar Allahın iradəsi ilə baş vermir, onlar öz xoşbəxtliyinin fəal yaradıcıları olan insanların özündən asılıdır. 79 F ә l s ә f ә downloaded from KitabYurdu.org |