Filasofiya az: filosofia qxd
Yüklə 4,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Əbu Nəsr əs-Sərracın
(988-ci ildə vəfat etmişdir), Əbubəkr Məhəmməd əl-Kalabazinin (təqribən 995-ci ildə vəfat etmişdir), Əli əl-Hücvirinin (təqribən 1074-cü ildə vəfat etmişdir) və başqalarının əsərlərində şərh edilmişdir. Sufilik fəlsəfəsinin əsas müddəalarının obrazlı şərhinə Cami (1492-ci ildə vəfat etmişdir) poeziyasında rast gəlmək olar. Onun sözlərinə görə, “dünya minlərlə atributu (və formaları) əks etdirən İlahi nur şəfəqidir və dünya həmin formalar vasitəsilə özünü də təzahür etdirir. Dünya adlanan bu çoxsaylı və müxtəlif varlıqlar zahirən çoxsaylı görünən, həqiqətdə isə özünün gerçək vəhdətinə məxsus olan Həqiqətin müxtəlif təzahürləridir”. M.F.Axundzadə Caminin bu fikirlərini belə şərh edir: “Mənim əzi zim! Materiyada və məkanda bir substansiyadan başqa heç nə yoxdur... Bu substansiya Allah, Kainat isə Onun təzahürüdür. Vəhdət yalnız budur, qalan fərziyyələr isə yanlışdır”. Sufilik dünyagörüşünün mahiyyəti ikili xarakter daşıyır. Sufilik insan və onu əhatə edən dünya haqqında müəyyən sistem- 76 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org ləşdirilmiş bilik verir, lakin bu bilikdə iki səviyyə olduğunu gör- mək mümkündür: mücərrəd-metafizik və mistik və intuitiv səviyyələr. Sufilik mütəfəkkirləri bəzi məsələlərin şərhində filosoflara yaxınlaşır, rasionalistlər və sxolastlar kimi çıxış etsələr də, bütövlükdə intuitiv və İlahi mənbəli bilikləri üstün tuturlar. Sufilikdə çox vaxt mistisizm və tərki-dünyalıq meyilləri üstünlük təşkil edir. Sufiliyin bəzi konsepsiyaları, xüsusən “Allahı görmək”, “sufi şəxsiyyətinin Allahın simasında görünməsi və əriyib getməsi” və digər oxşar konsepsiyalar ilahiyyatçılar tərəfindən kəskin tənqid edilmişdir və indi də tənqid edilməkdədir. Orta əsrlərdə böyük mütəfəkkirlər: Həllac, illüminasionizmin azərbaycanlı tərəfdarları Eynəlkuzat Miyanaçi (1099-1131-ci illər) və Şihabəddin Sührəvərdi (1154-1191-ci illər) bu cür tənqidin qurbanları olmuşlar. Sufiliyin ünvanına tənqidlər bu gün də səslənir. Məsələn, Misir Xalq Məclisi 1979-cu ildə fundamentalist ilahiy yatçıların tələbləri qarşısında güzəştə gedərək sufi mütəfəkkiri İbn əl-Ərəbinin əsərlərinin şəriətə zidd əsərlər kimi bu ölkədə nəşrini və yayılmasını qadağan edən qanun qəbul etmişdir. Lakin bu cür tənqid sufiliyin özünün dünyagörüşü sistemi kimi istiqaməti ilə deyil, çox güman ki, dini- siyasi hadisələrin gedişi ilə bağlıdır. Yuxarıda şərh edilən materialı yekunlaşdıraraq deyə bilərik ki, sxolastik teologiyanın – kəlamın nümayəndələri olan “Saf qar- daşlar”, eləcə də sufi mütəfəkkirləri filosofların əsas siyahısına daxil edilmir. Ərəb-islam dünyasında filosof dedikdə, qədim yunan fəlsəfəsinin və ilk növbədə, Aristotel fəlsəfəsinin ideya və doktrinalarını qəbul etmiş mütəfəkkirlər nəzərdə tutulur. Şərq peripatetizminin əsasını Aristotelin ideyaları təşkil edir. Bu ideyalar uzun müddət Orta əsrlər ərəb-müsəlman fəlsəfəsi çərçivəsində davam etmiş, bu fəlsəfə özünün əsas müddəalarının prinsipial fərqlərinə baxmayaraq, aristotelizmin həqiqi ruhunu və mahiyyətini qoruyub saxlamış, dirçəltmiş və avropalıların sonrakı nəsillərinə çatdırmışdır. Orta əsrlərin xristian fəlsəfəsi tomizmin simasında Aristotelin fəlsəfi irsini cılızlaşdırmış, kasıblaşdırmış və əsas məzmunundan məhrum etmişdir. Şərq 77 F ә l s ә f ә downloaded from KitabYurdu.org peripatetizmi kimi məşhur olan müsəlman fəlsəfəsi isə aris- totelizmin həqiqi, təhrif edilməmiş şəkildə uyğunlaşdırılması üçün böyük xidmətlər göstərmişdir. Orta əsrlərin ərəb-müsəlman fəlsəfəsi təbii-elmi təfəkkürlə sıx əlaqəli şəkildə inkişaf edirdi. Həmin dövrün filosoflarının çoxu, eyni zamanda həm də astronom, riyaziyyatçı, həkim alimlər idi. Ərəbdilli filosofların hamısı öz təlimlərində din ilə fəlsəfəni, dini etiqadla zəkanı barışdırmağa, bir araya gətirməyə çalışırdılar. Yüklə 4,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|