Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
170 (tireş) soyundan törədiyini yazır. 113 Başqa bir ehtimala görə, lemni yazısı qamər boylarının Anadoluda m.ö.7-ci əsrin or- talarında apardığı savaşlarla bağlı ola bilər. Çünki 8-ci əsrin sonlarından Kiçik Asiyaya gələn qamərlər burada bir neçə bölgəni ələ keçirmiş, 674-də Friqiya dövlətini dağıtmış, 20 il sonra Lidiya çarını öldürmüşdülər. Həmin ildə (654) Asur çarı Aşşurbanipala aid yazıda qamər elbəyi Tuğdamenin oğlu Sandak Şat haqqında belə deyilir: “Mən Tugdammenin qüvvəsini dağıdacağam, meydanda onu əvəz edən, onun be- lindən gələn oğlu Sandakşatru əzəcəyəm”. 114 Bilindiyi kimi, qədim türk törəsinə görə elbəyin, xaqanın oğulları (teginlər) qoşun və ya bölgə başçısı təyin olunanda onun ər adına şad ünvanı (titulu) əlavə edilirdi. Asur çarının yazısında belə bir elbəy oğlu olan Sandak-şat ərin adı keçir. Lemni yazılarında da Aker Tagarın ər adına şad titulu əlavə edilməsindən bəhs olunur. Bu baxımdan, lemni yazılarını qamər boyu ilə bağlayıb, Aker Tagar şadı qamər elbəylərin- dən birinin oğlu saymaq olar, çünki hər iki yazıda onun ər adına şad titulunun əlavə olunması qeyd edilir. Görünür, 41 yaşında Lemni adasında savaşda ölən bu elbəy oğluna şad ünvanı həmin savaş günlərində verilmişdi. Ona görə, hər iki yazıda mara qam (mara maq) deyimilə müraciət olunan sab- çıdan ər adıma şad ekiz tut (ekiz tut ər adına şad ) sözlərinin suqas dilində yazılması tələb olunur. Lemni yazısının yazılma tarixi Aker Tagar şad üçün son döyüş olan savaşın tarixilə bağlıdır. Hər halda, Lemnos ada- sında bu savaş qamər hegemonluğunun ilkin çağlarında de- yil, son çağlarında baş vermişdir. Lidiya çarı Aliata yenilən qamərlər 7-ci əsrin sonunda Anadolunun doğu bölgələrinə 113 Təbəri, I. 272. 114 Дьяконов, 1956, 285. 170 171 çəkildilər. Görünür, Aker Tagarın son savaşı təxminən 620- 610 arasında olmuşdur. Beləliklə, qədim türk tarixinə yeni bəlgə verən lemni ya- zıları Suqas elinin, suqas (çuvaş) dilinin və Aker Tagarın mənsub olduğu araz boyunun da qamərlərlə bağlı olmasını ortaya qoyur. Bu yozum qamər-etrusk əlaqələrinə işıq tutur, etrusk dilinin türk qatında çuvaş dilinə məxsus elementlərin varlığına, özlərini rasen (*aras-en) adlandıran etrusk toplu- munda qamər kökənli araz boyunun önəmli çəkisinə aydınlıq gətirir. * * * * Lemni yazısı üzərində verilən yorumlar bir daha etruskla- rın Anadoludan İtaliyaya getdiyini yazan Herodotun haqlı olduğunu göstərir. Lemni yazısı göytürk və etrusk runikası arasında yer tutur və daha çox etrusk yazılarına yaxınlığı ilə diqqəti çəkir. Lemni yazısındakı türk sözləri etruskcadakı türkizmlərdən daha anlaqlıdır. Belə ki, burada işlənən bitik, sab, sabçı, el, il, ər ad, ağız, qam, apa, tetik, tut, şad kimi turk sözləri çox aydın oxunur. Lakin qarışıq (hibrid) etrusk dilində olan söz- lərin içindən türkizmlərin seçilməsi hələlik müəyən çətinlik- lərlə bağlıdır, mövcud olan yanlış baxışların, yazılara yanlış orfoqrafik yorumlarla yanaşmanın nəticəsində bir sıra mane- ələr yaranmışdır. Deyilən problemi gözardı etmədən, etrusk yazılarında olan daha bir neçə söz, titul və şəxsadının leksik anlamlarına baxaq. Kiçik Asiyanın qədim dillərindən bəhs edən V.V. Şevoroş- kin kari adlarının sonunda görünən alp sözünün burada iş- lənmiş Alpos adı ilə bağlantısını mümkün sayır və müqayisə üçün etruskcadan cul-alp sözünü sual işarəsilə örnək göstə- 171 172 rir. 115 Əlbəttə, alp sözünün “igid” anlamı onun türk adlarına qoşulmasına imkan vermişdir və etruskların tale tanrısı kimi təqdim olunan Kul-alp adında türkcə “şanlı igid” anlamı vardır. Bu baxımdan, uzmanların Alpan teonimini cəsarətli tanrıca kimi deyil, onun adında həvəslə, istəklə ( willingly ) sözlərini axtarması əbəsdir. Bir etrusk yazısının sonluğunda alpan turke (alpan sunağı) sözləri işlənir ki, burada da alpan igid, cəsur anlamındadır. Doğu türklərdə Ulgen tanrının epitetlərindən biri də Ayaz adıdır. A. İnan qeyd edir ki, bəzi şaman dualarında Ulgenə aqayaz (ağ ayaz), ayazkan deyimlərilə müraciət olunurdu. 116 Etrusk yazılarında bahadır adı kimi keçən Ayvaz yunanların Ayaks (Ayaz) adı ilə qarşılaşdırılır. Hər halda, Eyvaz vari- antı da qeyd olunan bu adların Koroğıu-Herekle əlaqələri fonunda etimoloji baxımdan araşdırılması yararlı ola bilər. Tit Liviy “Ab urbe Condito” adlı kitabında maraqlı bir qızqaçırma olayından bəhs edir. Roma şəhəri inşa ediləndən sonra burada qızların qıtlığı üzündən qonşu bölgədən bayram şənliyinə gələn qızlarla evlənmək üçün gənc oğlanların hər biri gözaltı etdiyi qızı qaçırır. Gözəl bir qızı qoltuğuna alıb aradan çıxmağa tələsən bir dəliqanlıdan nə etdiyini soruşan- da təngənəfəs cavab verir ki, talassiya, talassiya. Bu olayı təkrar qələmə alan Plutarx da yazır ki, o çağdan toy şənlik- lərində “Talassiy! Talassiy!” deyimi alqış kimi işlənir, lakin heç kim onun mənasını bilmir. 117 Bu deyimin Anadoludan gətirilməsi quşqusuzdur, çünki eyni alqış het yazılarında var. Dini törəyə görə, het çarı öz xanımı ilə qutsal izdivac ritualı yerinə getmək üçün arabaya minib saraydan çıxanda arxalarından kütlə “Talisa!” alqışı 115 Шеворошкин, 1965, 232. 116 İnan, 1972, 32. 117 Тит Ливий, 1989, (I. II. 1; I. I.VII.1; I. IX, 12); Плутарх, II, 1963, 336. 172 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|