G abduraxmanova

\cys\iman\ya$\(Lieshmania tropica
)n in g rivojlanish 
ja ra y o n i: 1-leyshmaniyaning leptomonad (xivchinli) shakli;
2-leyshmaniyani tashuvchi iskabtopar; 3-kalamush (tabiiy manbasi);
4-zararlangan teriningqon hujayralaridagi xivchinsiz leyshmaniyalar;
5-leyshmaniya bilan zararlangan odam.
Visseral leyshmaniozning q o ‘zg‘atuvchisi odam tanasida retikulo- 
endotelial organlar - jigar, taloq, Iimfa tugunlari, ko‘m ik endoteliy hu- 
jayralari sitoplazm asida parazitlik qilib yashaydi va k o ‘payadi (6- 
rasm).
Leyshmaniyalar ko‘payganda bitta hujayradagi parazitlar soni 
100-200 tagacha yetadi. Hujayra yemirilgandan keyin ular limfa bilan 
qonga o ‘tib, yangi hujayralarga kirib oladi va ularning yemirilishiga 
sababchi bo‘ladi.
67

---

6- rasm . Ichki leyshm anioz q o ‘zg‘a tu v ch isi — 
Lieshmania donovani
ning rivojlanish ja ra y o n i: 1-leyshm aniyaning leptomonad (xivchinli) 
shakli; 2-leyshm aniyaning tashuvchisi; 3-leyshmaniyaning tabiiy 
manbalari - it va boshqa sut emizuvchilar; 4-ichki organlardagi
xivchinsiz leyshmaniyalar.
Ichki, ya’ni visseral leyshmanioz qo‘zg‘atuvchisi -
L. donovanini
Hindistonda 1900-1903-yillarda ingliz olimlari Leyshman va Dono- 
vanlar shu kasallikdan o ‘lgan odam larning talogMdan ajratib olib aniq- 
laganlar, shunga ko‘ra kasallik ulam ing nomlari bilan yuritiladi. Ichki 
leyshmaniozni qo‘zgcatuvchilariga shuningdek, 
L. infantum
, 
L. mexica
- 
na, L. brazilensis
, 
L. amazoninsi
va boshqa turlar ham kiradi.
Ichki leyshmanioz bilan og‘rigan bem or Sobiq Ittifoq hududida 
birinchi marta 1909-yilda aniqlangan. Keyinchalik Markaziy O siyo va 
K avkaz ortida bu kasallikning manbalari topilgan.
Leyshmanioz transm issiv kasallik boclib, uni qonso‘rar mayda 
hasharotlar -
Phlebotomus
avlodiga kiruvchi iskabtoparlar tarqatadi. 
Iskabtopar kasal odamning qonini so ‘rganida leyshmaniyalar hasharot- 
ning hazm y o ‘liga o ‘tadi. U yerda parazitlam ing oldingi uchidan uzun 
xivchin o4sib chiqadi, ya’ni sodda hayvon xivchinli (leptomonad) 
ko‘rinishga o‘tadi.
0 4ziga leyshmaniozning q o 6zg4atuvchisini yuqtirib olgan bu ha- 
sharot sog‘lom odamning qonini so‘rganida parazitlami unga yuqtiradi.
68

---

Umuman, leyshmanioz Shimoliy Afrika, Janubiy Yevropa va 
Janubi-g‘arbiy Osiyoning bir qancha mamlakatlarida tarqalgan. 0 ‘zbe- 
kistonning janubiy viloyatlarida ham bu kasallik tarqalgan. Teri leysh- 
maniozining tabiiy manbai kemiruvchi sutemizuvchilar (qum kalamush- 
lari va yumronqoziqlar) va itlardir, ya’ni bu hayvonlar leyshmaniyaning 
rezervuar xo‘jayinlari hisoblanadi. Bu hayvonlarning quloqlari, bumi va 
tanasining iskabtopar chaqa olishi mumkin boMgan boshqa joylarida 
yaralar hosil boMadi. Kemiruvchilam ing inlarida iskabtoparlar kunduz 
kunlari yashirinib yotadi, kechga tom on hayvonlarning qonini so ‘radi va 
ularga bu kasallikni yuqtiradi.
Visseral leyshmaniozning asosan 2 ta shakli mavjud: H ind kala- 
azari ham da 0 ‘rta Y er dengizi visseral leyshmaniozi.
H ind kala-azarida terining rangi qoramtir, ba’zan tim qora ba’ladi. 
Ayrim olimlaming fikriga ko‘ra, bunday hodisa buyrak usti bezlari 
faoliyatining susayishi tufayli kelib chiqadi, chunki leyshmaniyalar shu 
bezning po‘st qismidagi makrofaglarida ham uchraydi.
0 ‘rta Yer dengizi visseral leyshmaniozida to ‘qim a va shilliq 
pardalar oqarib, mumsimon bo‘lib qoladi. Bem om ing jig ar va talog‘i 
kattalashib, kamqonlik ham da leykopeniya kuzatiladi. Bem or ozib 
ketadi. Bu kasallikni ham iskabtoparlar yuqtiradi. Jigari va talog‘i 
shishib, bem or halok boiishi mumkin.
Kala-azar qo‘zg‘atuvchisi Janubiy va Shimoliy Osiyo, Italiya, 
Turkmanistonning ayrim hududlarida uchraydi.
Professor N.I. X odukin visseral leyshmaniozning endemik zanjiri: 
it-flebotomus-odam ekanligini aniqlagan.
Akadem ik Ye.N. Pavlovskiy odamlar va hayvonlar o ‘rtasida 
bo‘g ‘imoyoqlilar yordam ida aylanib yuradigan kasalliklami tabiiy 
manbali transmissiv kasalliklar deb ataydi.
H ar ikkala leyshmanioz bilan ham ko‘proq bolalar kasallanadi. 
Kasalliklardan keyin muntazam immunitet hosil boMadi. Shuning uchun 
har bir kishi leyshmanioz bilan faqat bir marta kasallanadi.
Kasallikni aniqlash uchun to ‘sh suyagi ko‘migi mikroskop ostida 
qaralib, hujayralarida leyshmaniyalar bor-yo‘qligi aniqlanadi.
K o ‘pxivchinlilar yoki p o lim astig in alar (Polym astigina) tu rk u - 
m i vakili lyambliyani birinchi marta 1859-yilda Xarkov Universitetining 
professori Lyamble aniqlagan. Lyambliya