Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
6 Elmdə «mezolit» adı ilə bəlli olan orta daş dövrü (e.ə. X-VIII minilliklər) ölkəmizin qədim sakinlərinin həyatına yeni növ əmək alətlərinin yaranması ilə qədəm qoymuşdur. Mezolit mədəniyyətinin ən böyük uğuru ox və kamanın kəşfi olmuşdur. 5 Bunun sayəsində ovçuluq təsərrüfatında əmək məhsuldarlığı xeyli yüksəltmiş, fərdi ovçuluğa keçmək imkanı yaranmışdır. Mezolit dövründə daşişləmə texnikasının təkmilləşməsi nəticəsində həm əmək aləti, həm də silah kimi istifadə olunan, elə bu səbəbdən də, universal səciyyə daşıyan daş məmulatının rolu getdikcə artmış, həyati əhəmiyyəti daşıyan müxtəlif əməliyyatların yerinə yetirilməsində onların faydalı iş əmsalı yüksəlmişdir. Qədim və orta daş dövründə məhsuldar qüvvələrin inkişafı mədəni-texniki tərəqqinin artmasına gətirib çıxarmışdır. Bunun nəticəsində daşişləmə texnikası daha da təkmilləşmiş, onun bir sıra yeni texniki üsulları meydana gəlmişdir. Çapma, qəlpələmə, dişəmə, cilalama, pardaxlama kimi texniki üsullar bilavasitə ibtidai icma tarixinin daş dövrü mərhələsində icad olunmuşdur. Mezolit dövründə xırda ölçülü mikrolit alətlər xeyli təkmilləşmiş, iti ucluqlu (qurama) silahqayırma texnikası meydana çıxmışdır. Damcılı və Qobustan tapıntıları buna parlaq nümunədir. Bütün bu texniki irəliləyişlər, o cümlədən, ox və kamanın ixtirası tədricən təbiətin hazır məhsullarını mənimsəməkdən bilavasitə istehsal təsərrüfatına keçilməsi üçün əlverişli zəmin yaratmışdır. 6 Həmin keçid «neolit» adlanan yeni daş dövründə (e.ə.VIII-VI minillik) baş vermişdir. Azərbaycanın neolit mədəniyyətinin uğurları təkcə daş alətlərin işlənmə texnikasının təkmilləşməsi, daha təkmil alət və silahların hazırlanması ilə bitmir. Bu dövr həm də istehsal təsərrüfatının, başqa sözlə, əkinçilik və maldarlığın yaranması ilə səciyyələnir. Neolit dövründə oturaq əmək məşğuliyyətinin (toxa əkinçiliyi, ev maldarlığı) və bununla əlaqədar oturaq həyat tərzinin bərqərar olması daimi səciyyə daşıyan möhrə, daş və ya çiy kərpic ilə hörülmüş ev tiplərinin və kəndlərdən ibarət ilk daimi məskən növlərinin yaranmasını labüd etmişdir. Neolit mədəniyyətinə xas olan oturaq məişət tərzi üç böyük mədəni nailiyyətin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Əvvəla, bununla oturaq əkinçi və maldar tayfalara məxsus icma kəndləri və köçəbə tayfalara xas olan elat obalarından ibarət, qan qohumluğuna əsaslanan ilk nəsli qəbilə məskənləri yaranmışdır. İkincisi, oturaq məskənlərin meydana gəlməsi vaxtı ilə gəzərgi həyat tərzi keçirən qəbilə və tayfaların müəyyən bir məkana bağlanıb qalmasını zəruri etmiş, «yurd» anlayışı yaratmışdır. Üçüncüsü, oturaq məişət tərzinin yaranması qarşılıqlı ünsiyyət əlaqələrinin və qohumluq münasibətlərinin güclənməsinə əlverişli sosial-mədəni zəmin yaratmışdır. Bütün bu mütərəqqi irəliləyişlər isə təsərrüfat fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitə malik olan məskunlaşma ərazilərində etnikləşmə prosesinin ilk rüşeymlərinin yarandığını göstərirdi. Neolit dövrü, habelə, maddi mədəniyyətin zənginləşməsi, onun bir sıra yeni tipoloji növlərinin yaranması ilə xarakterizə olunur. Əkinçilik və maldarlıq məhsullarının emalı, saxlanması, bişirilib qida halına salınması yeni tip əmək alətlərinin (daş və sümük toxa, həvəng və sürtkəclər) yaranmasını, müxtəlif növ qabların (gil, toxuma, dəri) və bişirmə vasitələrinin (çölmək, küvəc, küpə, sac, təndir və s.) meydana gəlməsini də labüd etmişdir. Yurdumuzun neolit sakinləri mədəniyyət tarixində ilk dəfə olaraq daşı kəsməyi, deşməyi və cilalamağı öyrənmişlər. Bu texniki üsullarla daşdan düzəldilmiş toppuz nümunələri Kültəpə, Çalağantəpə, Qarğalar təpəsi və digər abidələrdən aşkar olunmuşdur. 7 Təbriz ətrafındakı Yanıqtəpə, Urmiya gölü civarındakı Həsənli kəndi yaxınlığında Firuztəpə, Xanlar şəhəri həndəvərində Gillikdağ, Naxçıvan yaxınlığındakı Kültəpə, Abşerondakı Qobustan düşərgələri (Ovçular zağası, Ana zağa, Kənizə) və digər neolit abidələri Azərbaycanın ibtidai icma dövrü maddi mədəniyyət tarixini saysız-hesabsız yeni tipoloji nümunələrlə zənginləşdirmişdir. 8 Əkin, biçin və döyümlə əlaqədar əmək alətləri, maldarlıq məhsullarının emalı, saxlanması, bişirilməsi ilə bağlı müxtəlif formalı saxsı və dəri qabların ilk bəsit nümunələri məhz bu dövrdə ixtira olunub mənimsənilmişdir. 9 Daşqura və möhrə hörgülü divarlara malik sabit ev tipləri məhz bu dövrdən etibarən dəb düşmüşdür. Yeni daş dövründə baş verən texniki irəliləyiş məhsuldar qüvvələrin sonrakı inkişafına güclü təkan verməklə taxıl, ət, süd və ağartı məhsullarından ibarət etibarlı qida ehtiyatı 7 bolluğunun yaranmasına, insanların təbiətdən asılılığının xeyli dərəcədə azalmasına gətirib çıxarmışdır. Qida məhsullarının bişirilməsi (çörək və xörəkbişirmə) ənənələrinin sabitləşib müntəzəm səciyyə alması da Azərbaycanın neolit mədəniyyətinin ən mühüm nailiyyətlərindən idi. Əhliləşdirilmiş ev heyvanlarının bir qismindən həm də yük daşımaq üçün ilk dəfə nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə olunması faktı yenə də neolit dövründən başlanmışdır. Neolit dövründə baş verən «aqrar inqilabı»nın gedişində torpağı becərmək üçün bir sıra əkinçilik alətləri icad olunmuş, başlıca mədəni bitkilərin becərilməsinə başlanılmış, ev heyvanları əhliləşdirilmiş, saxsı məmulatının ilk tipoloji növləri meydana gəlmişdir. Beləliklə, insanın təbiətdən asılılığının aradan qaldırılması və ətraf mühitdən səmərəli istifadə olunmasına keçid yolunda həlledici addımlar atılmışdır. Bütün bu mütərəqqi irəliləyişlər nəticəsində yurdumuzun qədim sakinlərinin bütöv bir kompleks mədəni nailiyyətləri yaranmışdır. Neolit dövrünün elə ilk mərhələlərindən etibarən əkinçiliyin maldarlıqdan ayrılması ictimai əmək bölgüsünü daha da dərinləşdirmişdir. İbtidai icma tarixində baş verən bütün bu sosial- mədəni nailiyyətlər öz növbəsində Cənubi Qafqazda etnik və məhəlli xüsusiləşməni xeyli gücləndirmişdir. Bunun sayəsində də, hər birinin özünə məxsus sosial-mədəni xüsusiyyətləri və texniki əmək vərdişləri olan müxtəlif etnosların yaranması prosesi başlanmışdır. Etnikləşmə prosesində əmək məşğuliyyətinin təmayülü də mühüm rol oynamışdır. Oturaq əkinçi tayfalar təsərrüfat məişəti və həyat tərzi baxımından maldar elatlardan seçilirdi. Qeyd olunan mütərəqqi irəliləyişlər polimetal dövrü insanlarının mədəni tərəqqisində müstəsna rol oynamışdır. Dulus kürələrinin təkmilləşməsi hərarətin artırılmasını təmin edən körüklü metaləritmə və metalişləmə kürələrinə keçmək üçün yol açmışdır. Bu irəliləyişlər nəticə etibarilə Azərbaycanda metallurgiyanın yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Kiçik Qafqaz sıra dağlarının Azərbaycan ərazisinə düşən filiz yataqlarının mənimsənilməsi sayəsində bu zəngin diyar Qafqazın ən qədim metallurgiya ocaqlarından birinə çevrilmişdir. E.ə.VI-IV minillikləri əhatə edən eneolit dövrünün mədəni-texniki irəliləyişləri həmin prosesləri daha da gücləndirmiş, qan qohumluğuna əsaslanan etnik xüsusiləşməni xeyli dərəcədə artırmışdır. İlk metal (mis) məmulatının (bıçaq, biz, iynə, sancaq, ox ucluğu) əldə olunması o zamanki Azərbaycan icmalarının sosial-iqtisadi həyatında ciddi irəliləyişə səbəb olmaqla, ölkəmizdə tunc texnologiyasına keçidin əsasını qoymuşdur. Naxçıvan, Mil-Qarabağ, Gəncə-Qazax, Muğan, Qobustan, Urmiyaətrafı ərazilərdən aşkar olunmuş oturaq əkinçi və maldar tayfalara məxsus eneolit abidələri (Kültəpə, Şomutəpə, Qarğalar təpəsi, Babadərviş, Əlikömək təpəsi, Mişarçay, İlanlıtəpə, Yanıqtəpə, Dəlmətəpə və s.) Azərbaycan əhalisinin istehsal təsərrüfatı sahəsində neolit sakinlərinə nisbətən xeyli qabağa getdiklərini göstərir. 10 Məhsuldar qüvvələrin inkişafı və əhalinin sayının artması ölkənin dağlıq, dağətəyi və düzənlik bölgələrində yeni-yeni ərazilərin təsərrüfat cəhətdən mənimsənilməsinə şərait yaratmış, qonşu ölkələrlə iqtisadi əlaqələri gücləndirmişdir. Mis külçəsi ərintisinə mərgümüş, qalay, qurğuşun və ya sink qatmaqla əldə olunmuş tuncun ilk dəfə harada, hansı etnos tərəfindən kəşf olunması tarixi dəqiq bəlli olmasa da, Azərbaycanda tuncun istehsalına və ondan daha möhkəm əmək alətləri və silahlar hazırlanmasına hələ beş min il bundan əvvəl başlanmasına dair tutarlı arxeoloji dəlillər mövcuddur. Hər şeydən əvvəl, qeyd edək ki, Azərbaycanın Kiçik Qafqaz bölgəsi (müasir Gədəbəy, Daşkəsən, Dağlıq Qarabağ əraziləri) qədim zamanlardan tuncun əldə olunması üçün zəruri xammal olan zəngin mis yataqlarına malik olmuşdur. Görünür, elə Azərbaycanın eneolit sakinləri də ilk dəfə mislə məhz burada, Kiçik Qafqaz həndəvərində tanış olmuşlar. Azərbaycanda hələ eneolit mədəniyyəti dövründə peyda olmuş dulus kürələrinin sonrakı təkmilləşməsi, misəritmə sahəsində əldə edilmiş əməli təcrübə və vərdişlər burada tunc texnologiyasının mənimsənilməsi üçün əlverişli zəmin hazırlamışdır. Əvvəlcə mis filizinin əridilməsi, bir qədər sonralar isə qatışıq ərinti texnologiyasının mənimsənilməsi misgərlik, daha sonra isə tuncgərlik peşələrinin, başqa sözlə, tunc metallurgi- yasının yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Beləliklə, 2 min ildən çox davam etmiş Eneolit mədəniyyəti tədricən Erkən tunc dövrü mədəniyyəti ilə əvəz olunmuşdur. Erkən tunc dövründən Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|