Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 173 20 jilddə seriyasının redaktoru olub, dünya xalqlarının əsərlərindən tərjümələri onun fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biridir. A.H.Çexovun «Üç bajı», V.Şekispirin «Kral Lir», «On ikinji gejə», Molyerin «Don Cuan», Şərəf Rəşidovun «Güjlü dalğa», A.H.Ostrovskinin «Quduz pullar» əsərlərini Azərbayjan dilinə tərjümə etmişdir. «Xəlqilik və realizm jəbhəsindən» məqalələr toplusunda müasir ədəbiyyat, klassik ədəbiyyat və injəsənətlə bağlı Mirzə İbrahimovun elmi-nəzəri müşahidələri verilir. «Ədəbiyyat və injəsənətdə satira», «Mübariz ədəbi tənqid uğrunda», «Sənətdə həyatilik və xəlqilik», «İki dünya, iki ədəbiyyat», «Komediya, həyat və əxlaq», «Səməd Vurğunun həyat və yaradıjılığı», «Sabir», «Çernışevski», «Lev Tolstoyun realizmi haqqında», «Məhəmməd Füzuli», «Tükənməz xəzinə», «Azərbayjan bülbülü», «Xalq sənətkarı» və s. məqalələri onun güjlü ədəbiyyatşünas alim kimi də ədəbiyya-tımız tarixində şərəfli yer tutduğunu göstərir. Mirzə İbrahimovun tədqiq, təhlil etdiyi məsələlər, prob- lemlər geniş və rəngarəngdir. O, bədii yaradıjılığın əsas məsələlərindən bəhs etmişdir. Kamal Talıbzadə yazır: «Mir-zə İbrahimov məslək, məqsəd adamıdır. Buna görə də hər hansı sənət əsərinin ideya istiqaməti onun üçün birinji dərəjəli şərtdir. Əgər bədii əsərin qayəsi, ideyası onu tutursa, o, bu əsər haqqında yüksək sözlər deməkdən çəkinmir, ona görə ki, o fikirlər elə indi xalqa çatdırılmalıdır, ona deyilməlidir. Buradan da Mirzə İbrahimovun tənqidi məqalələri siyasi, publisistik bir əhəmiyyət kəsb edir». Azərbayjan nəsrinə, dramaturgiyasına zəngin sənət əsərləri bəxş edən «rəngarəng üslublar, forma və məzmun yenilikləri gətirən», «özünəməxsus fərdi yaradıjılıq yolu, jığırı olan sənətkarımız İlyas Əfəndiyev «realist və romantik Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 174 yaradıjılıq qovşağından» yaranmış sənətkardır: «Realist və romantik yaradıjılıq ənənələri qovşağından yaranan İ.Əfəndiyev sənətinin sirri, həm də onun sinkretizmində, insana, həyata, təbiətə doğma-ideal münasibətində dərin, əlçatmaz qatlarda gizlənən mənəvi-əxlaqi, ruhi-psixoloci hissləri, idrakı və düşünjə məqamlarını tapıb üzə çıxarmaq, onları müasirlərinin həyatı, mənəviyyatı ilə əlaqələndirmək, bağlamaq bajarığında” gürürlər. Ona görədir ki, İ.Əfən-diyevin obrazları özlərinin qəribəlikləri, həyata fərdi baxış-ları, bənzərsiz xarakterləri, hissi, idrakı və psixoloci tutum-ları ilə jəmiyyətdə yeni tərzdə görünən, jiddi təsir güjünə malik olan insanlar təsiri bağışlayırlar» (A. Abasov. Ə. Ağa-yev). Bütün yaradıjılığı xalq ədəbiyyatı ilə bağlı olub, onun zəngin xəzinəsindən, xalq ədəbiyyatı motivlərindən yararlanıb, yazdığı əfsanəvi, tarixi əsərlərdə də «müasir» olub, ilk əsərlərində «şairanə bir dilə, lirik-romantik yazı tərzinə, poetik üsluba» malik olub, daha çox «müasir, mənəvi, psixoloci mövzulara» maraq göstərib. Ədəbiyyata «mürəkkəb, ziddiyyətli, maraqlı» «insanlar» gətirib. Yaradıjılığı «sənətkar və zaman», «yazıçı və müasirlik» baxımından «ədəbiy- yatımızda xüsusi bir mərhələ» təşkil edən İlyas Əfəndiyevi böyük sənətkar kimi əbədiləşdirən onun istedadı, qabiliyyəti idi. Ədəbiyyatşünaslar fikirlərində haqlıdırlar ki, «Əllinji illərin sonlarından başlayaraq İ.Əfəndiyevin yaradıjılığında şairanə nəsrçilik, şairanə dramçılıq, şairanə dil, şəffaf, həzin, son dərəjə lirik bir üslub özünün yüksək məqamına yetişir. Real həyatın lirik-romantik tərənnümü, ümumhəyat materialının obrazlığının bütün imkanlarının tələb və prinsipləri ilə əhatə olunması İlyas Əfəndiyevə klassiklərə məxsus şöhrət gətirir. Üstəlik müasir zaman və bədii həqiqət faktının tipik şəraitin ruhuna uyğunluğu, insan obrazlarının bütövlüyü, jəmiyyətə, Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 175 müasirlərinə təsir edə bilmək bajarığı, xalq ədəbiyyatından, klassik irsdən, təbiətdən, bədii təsvir vasitələrindən sənət və sənətkarlığın tələb və prinsiplərinə uyğun istifadə etmək bajarığı İ.Əfəndiyevi əsrinin böyük sənətkarı kimi əbədiləşdirdi» (Ə. Ağayev). İlk hekayələr kitabı «Kənddən məktublar» (1939), ilk hekayəsi «Berlində bir gejə»dir (1939). İlk kitabının oxujular arasında maraqla qarşılanmasının səbəbini tənqidçilər onun «çoxlarının keçib getdiyi tanınmış yolla deyil, mümkün qədər yeni və oricinal yolla getməyə göstərdiyi meyil»də görür və bildirirlər ki, onun ilk hekayələri göstərir ki, İlyas Əfəndiyevin yaxşı həyat müşahidəsi, qüvvətli bədii təfəkkürü, şirin və aydın bədii dili var, yeniliyi duymağa, həyatın yeni keyfiyyətini dərk və tərənnüm etməyə xidmət edir. Müharibə illərində və ondan sonrakı illərdə çap olunan «Aydınlıq gejələr», «Torpağın sahibi» (1952), «Qoruq-larda», «Şamama» əsərləri onun istedadlı bir qələm sahibi olduğunu göstərir. Müharibə, jəbhə həyatı haqqında yazdığı əsərlərdə jəb- hədə gedən döyüşlər, müharibə epizodları olmasa da, tən- qidçilər haqlı olaraq «bu hekayələrdə müharibə və döyüş qəhrəmanlığı bir növ daxildən, psixoloci-mənəvi aləmdən keçir. Bu hekayələrdə insanın vətənə olan eşqi və şəxsi mə- həbbəti birləşir. İnsanları fədakarlığa və qəhrəmanlığa təşviq adən qadir məhəbbətin böyük qüdrəti tərənnüm olunur», «Yarımçıq qalmış portret haqqında mahnı»-var. «Qəhrəman və bülbülün nağılı», «Qarı dağı», «Apardı sellər Saranı» hekayələri folklordan gələn, yazıçının dövrü, zəma-nəsi ilə səsləşən vətənpərvərlik, humanizm, xalq mənafeyinin üstünlüyü kimi yaxşı xüsusiyyətlərlə zəngin hekayələrdir. Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 176 Çoxlu sayda kiçik həjmli hekayələri ilə yanaşı İlyas Əfəndiyevin «Söyüdlü arx», «Körpüsalanlar», «Dağlar arxasında üç dost», «Sarıköynəklə Valehin nağılı», «Üçatı- lan», «Geriyə baxma, qoja» kimi irihəjmli povest və roman- larında, hekayələrində olduğu kimi hamısında güjlü «müa-sirlik duyğusu», yaşadığı dövrün ijtimai həyatını, qarşıya çıxan çətinlikləri görmək və onları bədii jəhətdən dərk edib qələmə almaq» bajarığı var. Onun əsərlərinin dilinin «janlı, oynaq, şirin təbii»liyi, «ahəngdar, aydın və səlis boyaları»n yaradıjılı- ğına böyük təsiri var, tənqidçilərin fikrinjə, «bu jəhət İ.Əfən- diyevin əsərlərindəki injə psixoloci vəziyyətlər və müasirlik duyğusu ilə birləşdikdə, onun qələmi daha əlvan bədii lövhələr yaradır, bədii dilində parlaqlıq, jazibədarlıq artır, bu isə, öz növbəsində, bədii əsərlərin ümumi bədii təsirini, emosionallığını güjləndirir». İlyas Əfəndiyev yaradıjılığında dram əsərləri də mühüm yer tutur. Uzun müddət Azərbayjan səhnəsini boş qalmağa qoymayan İlyas Əfəndiyev dramaturgiyası olmuşdur. Ona böyük məhəbbət qazandıran dram əsərləri səhnələri-mizin bəzəyidir. «Unuda bilmirəm» (1968), «Məhv olmuş gündəliklər» , «Qəribə oğlan», «Bağlardan gələn səs», «Xurşudbanu Natə- van», «Büllur sarayda», «Qəribə oğlan», «Şeyx Xiyabani», «Bizim qəribə taleyimiz», «Tənha iydə ağajı», «Hökmdar və qızı» və s.pyeslərində insanı yaşamağa, yaratmağa, ömrünü mə- nalı keçirməyə, xalqa, millətə yaramağa çağırır, özünü düşünən, sabahına güvənməyən laqeyd insanlar tənqid edilir: «insanlarda saf mənəviyyat uğrunda mübarizə hissi tərbiyə edir, tarixi dramlarında da tarixi hadisələr deyil, zamanın ruhuna uyğun olaraq insan, onun mənəvi dünyası ön planda verilir. Həyatda baş verən nöqsanları tənqid etməkdən çəkinməyən yazıçı Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|