Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 185 zamanın koloritini janlandırmaq üçün jiddi axtarışlar aparmış, müxtəlif mənbələrdə verilən məlumatları nəzərdən keçirmiş, hürufiliyin ideya-nəzəri və bədii əsaslarını, xüsusilə Nəsiminin zəngin yaradıjılığını öyrənmiş», «əldə etdiyi tarixi fakt-lar əsasında dövrün mahiyyətini açmağa, mənalandırmağa» çalışmışdır. Əsərdə sücet xətində mühüm yer tutan Nəsimi və onun mürşidi Nəimi obrazlarının zəngin daxili aləmi inandırıjı, təbii boyalarla ifadə olunmuş, bir amala, ideyaya xidmət edən, əqidəjə də bir-birini tamamlayan bu tarixi şəxsiyyətlərin fəlsəfi görüşləri, həyata münasibəti, öz əqidə-sinə inamı ətraflı şəkildə səjiyyələndirilmişdir. Nəimi öz amallarının davamçısı kimi Nəsimini görür, Nəsimi də onun yolgöstərəni, mənəvi atası kimi Nəimini bilir. İki böyük ustad-şagird-müəllim bağlılığı hü- rufiliyin «vəhdət» ideyası-nın rəmzi kimi qəbul edilir. Nəimi sağ ikən öz ruhunu şagir-dinə köçmüş sanır, bütün ümidlərini ona bağlayır: «... Cavi-dan öldü, həqiqət Babək Xürrəmidə zühur etdi. Babək öldü, həqiqət Hüseyn Həllajda zühur etdi. Fərrux öldü, həqiqət Şeyx Nizamidə zühur etdi, Nizami öldü, həqiqət Şeyx Mahmudda zühur etdi. Silsiləmiz mənimlə başlanmayıb, mənimlə də qurtarmır. Mən təsbehin bir danəsiyəm. Ali ruh bu gün məndədir, sabah digərində zühur etməlidir» (İsa Hüseynov. Məhşər. Bakı. Gənjlik. 1978). Bir- birindən zən-gin, bitkin obrazlar, ayrı-ayrı görkəmli simalarla yanaşı tarixin əsl yaradıjısı olan geniş xalq kütlələrinin rolunun da romanın sücetində mühüm yer tutması, müxtəlif taleli insanların həyatının hərtərəfli təsviri, kütləvi səhnələr əsərin bədii sənətkarlıq baxımından da müvəffəqiyyəti kimi dəyər- ləndirilir. «Romanda dil və bədii təsvir vasitələri də» tarixin dolğun təjəssümünə xidmət etdiyi, müəllifin əsər boyu Nəsiminin şeirlərindən istifadə etməsinin «sücet xəttinin inkişafına kömək etdiyi kimi, böyük şairin bədii obrazının Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 186 hərtərəfli janlandırılmasına da» imkan yaratdığı, bütün bunların “tarixi gerçəkliyi, həyat həqiqətlərini bədii həqiqət səviyyəsinə qaldırmaq məqsədi» daşıdığı həqiqətdir. Sənətkar və zaman bədii-fəlsəfi fikir tarixində Çingiz Hüseynovun «Fətəli fəthi» romanı da əhəmiyyətli sayılır. Bu əsərdə Mirzə Fətəli Axundovun həyatı və yaşadığı mühit, dövr öz əksini tapmışdır. Azərbayjan ədəbiyyatına yeni ruh gətirən, Azərbayjan realist dramaturgiyasının, realist nəsri-nin banisi sayılan, sənətin ijtimai mənasını yüksək dəyərlən-dirən, xalq həyatı ilə bağlılığına yüksək qiymət verən, ma-arifçi şəxsiyyət, materialist filosof, əlifba islahatçısı, «zid-diyyətli ömür yolu keçmiş, yüksək rütbələrədək ujalmış», «sinəsi nişanlı, çiyni paqonlu, libası altında həmişə xalqın dərdinə qalan, yanar alovlu» döyünən ürək sahibi M.F.Axundovdan bəhs edən bu roman fəlsəfi-psixoloci məzmunu ilə seçilir. Əsər bir çox tənqidçilərin, alimlərin diqqətini jəlb etmiş, yazıçı fantaziyası, detalların yerli-yerində təsviri, müasirliyə xidmət edən tarixin «qabarıqlaşdırıl-ması», dünənimizlə bu günümüz arasında mənəvi varisliyin «bədii sənət dili ilə təjəssüm»ü və bu jür «müasirlik ruhu» diqqətdən qaçmır, alman filosofu və ədəbiy- yatşünası Heyns Plaviusun yazır: «Məni bir oxuju kimi Hüseynovun maraqlı romanı hər şeydən çox onda heyrətlən- dirir ki, müəllif janlandırdığı zamanın çərçivəsindən kənara çıxmadan o dövrün hadisələrini təsvir etməyə və kəskin müasirliyə nejə nail olmuşdur» («Literaturnaya qazeta». 23 yanvar 1985). Roman bəzi iradlarıyla belə yüksək dəyərləndirilir: «Mirzə Fətəli Axundov əsər boyu mü- hafizəkarlıq, köhnəlik və fanatizmə qarşı mübarizədə qüdrətli yazıçı, inqilabçı, fəda-kar vətəndaş kimi oxujunun gözü qarşısında ujalır və onları da yüksək mənəvi-estetik ideallar naminə mübarizəyə ruh-landırır». Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 187 XX əsrin 80-90-jı illərin tarixi nəsrində Mahmud İsma- yılovun «Xaqani» və Hüseyn İbrahimovun memar Əjəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaniyə həsr olunan «Əsrin onda biri» romanları da dəyərli romanlardır. «Xaqani» romanının ilk səhifələrində Şərq ölkələrinin tarixində mühüm rol oynamış qüdrətli Atabəylər dövlətinin meydana gəlməsindən söhbət açılır. Romanda Atabəylər dövlətinin əsasını qoyan Eldəgiz tarixdə oduğu kimi mətin iradəsi, ağlı, biliyi, eləjə də jəsarəti və igidliyi ilə tanınmış, hərbi məharəti, qabiliyyəti ilə seçilən dövlət xadimi kimi təsvir olunmuşdur. Şəmsəddin Eldəgizlə bağlı əhvalatlar, Şirvanşahlar və Atabəylər dövlətinin daxili və xariji siyasəti, iqtisadi və mədəni sahədəki nailiyyətlər, sənətkarlıq və tijarətin inkişafı, təsvir olunan epizodlar «XII əsr Azərbay-janın ijtimai mənzərəsini janlandırmağa yönəldilmişdir». Xaqani belə bir dövrdə doğulmuş, böyümüş və zaman onu qüdrətli şair kimi yetişdirmişdir. «Müəllif əsər boyu öz qəhrəmanının həyat yolunu zamanın mürəkkəb, təlatümlü, keşməkeşli hadisələri ilə bağlı şəkildə təsvir etməyə çalışmışdır. Xaqaninin anası Rəbiyənin rumlu xaçpərəst nəsturi olması, sonralar qul kimi satılması» kimi tarixi faktlar əsərdə öz əksini tapır. Romanda Xaqaninin babası onu Şirvan bazarında satın alır, tərbiyəsi, evdarlığı ilə atası Nəjjarın diqqətini jəlb edir, onlar evlənir və 1126-jı ildə Xaqani-ailənin ilk övladı dünyaya gəlir. Əsərdə faktik məlumatların «çoxluğu»ndan bunları müəllifin vahid sücet xəttində birləşdirə bilməməsi, müxtəlif məjlislərin, səhnələrin həddən artıq yer tutması, romanın «bədiilik qanunlarının injəliklərinə riayət etməmə-si», Xaqaninin dövründəki «hakim siniflərlə xalq kütlələri arasındakı barışmaz ziddiyyətlərə toxunulmaması» və s. əsərin Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 188 qüsurları kimi götürülsə də, qüdrətli şair Xaqanin həyatından bəhs edən ilk irihəjmli epik əsər kimi dəyərlidir. Hüseyn İbrahimovun «Əsrin onda biri» romanında XII əsrin ilk onilliyində Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti dövründəki mühüm ijtimai hadisələr və bu hadisələr «fonunda» Azərbayjanın dahi memarı Əjəminin «sənət dünyası», zülm və haqsızlığa qarşı etiraz, xalq güjü-nün əzəməti, el-oba ruhunun yenilməzliyi verilmişdir. A.Zöhrabbəyovun «Odlu diyar», M.S.Ordubadinin «Qılınj və Qələm» romanları, M.Hüseynin «Nizami», İ.Əfəndiyevin «Xurşudbanu Natəvan», N.Həsənzadənin «Ata- bəylər» dramları və başqa bəzi nümunələr tarixi əsərlər kimi dəyərlidir. Mirzə Şəfi Vazehin həyatından bəhs edən əsərlər yaranır. Belə ki, Nəbi Xəzri «Heykəlsiz abidə» mənsur poema və «Mirzə Şəfi» dramını, F.Mustafayev «Mən işığa gedirəm» (rus dilində) povestini yazmışdır. Əlisa Nijatın «Mirzə Şəfi» romanı şairin dövrünü və həyatını daha dolğun əks etdirir. Yazıçının bu roman üzərində iyirmi ilə yaxın işlədiyi, onun obrazını yaratmaq üçün şeirləri ilə bərabər haqqında olan elmi, tarixi məxəzlərdən, «vərəqləri solmuş əlyazmalarından da» istifadə etdiyi bildirilir. M.P.Vaqifin həyatından bəhs edən, onun yaşadığı əsrin ijtimai-siyasi hadisələrini parlaq şəkildə əks etdirən Y.V.Çəmənzəminlinin «Qan içində», S.Vurğunun «Vaqif» əsərləri tarixi şəxsiyyətlərin həyatından, dövründən bəhs edən, qüdrətli sənətkarlıq nümunəsi olan əsərlərdir. Bayram Bayramovun yazdığı «Karvan yolu» tarixi ro- manı Cəlil Məmədquluzadənin və onun ömür-gün yoldaşı, ziyalı Azərbayjan qadını Həmidə xanımın həyatı haqqındadır. Və burada müəllif təsvir olunan dövrün ədəbi-ijtimai mühitini Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|