Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 189 janlandırmağı, bu ziddiyyətli aləm haqqında dolğun, düzgün təsəvvür yaratmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. Şah İsmayıl Xətayinin 500 illiyi münasibətilə Əzizə Cəfərzadə «Bakı-1501», Ə. Nijat «Qızılbaşlar», F. Kərimzadə «Xudafərin körpüsü» dilogiyasını yazmışdır. Tənqidçilər bu əsərləri dəyərləndirmiş «Tariximizin mürəkkəb dövrünü əks etdirən bu əsərlərdə xalq həyatına da mürajiət olunması, zamanın ijtimai-siyasi təzadlarının təsviri, zəngin insan xarakterlərinin yaradılması»nı təqdirəlayiq bilir və «Dövrün mühüm hadisələri, zamanın inkişaf dinamikası bu romanların sücetini də müəyyənləşdirmiş» olduğunu, «həmin əsərlərdə «dramatik məqamlar»ın «ijtimai kolliziyalar» üzərində qurulduğunu bildirir. Azərbayjan xalqının qəhrəmanlıq tarixinin parlaq səhifələrini yaradan sənətkarlarımız var. C. Cabbarlı «Od gəlini» əsərini yazdı. Bu ənənəni davam etdirən şairlər O.Sarıvəlli «Babək», B. Vahabzadə «Dar ağajı» dramalarını, Ə.Məmmədxanlı «Babək» romanı, Cəlal Bərgüşad «Sıyrılmış qılınj» romanını yazdı. Xalq heç zaman ijtimai- siyasi müharibələrdə yadellilərə, qəsbkarlara qarşı mübarizə aparan qəhrəmanlarını unut-mur. Bu həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatda yaşayır. «IX əsrdə ərəb istilasına qarşı Azərbayjan xalqının qəzəbi Cavidan, Babək hərəkatında özünün parlaq ifadəsini» tapıb, «xalq və onun içindən çıxan qüdrətli sərkərdələr, qəhrəmanlar azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda gedən ölüm-dirim mübarizəsində mərdliklə mübarizə aparmış, tarixin şanlı səhifələrinə adlarını həkk etmişlər. Mahmud İsmayılovun «Ağ yapınjı» romanı xalq hərə- katının bədii ifadəsidir. Əsas mövzusu XVIII əsrin 30-40-jı illərində Şəki əyalətində İran hakim dairələrinə qarşı xalq azadlıq hərəkatından götürülmüşdür. İran şahının Azərbayjanda öz nüfuzunu artırmaq üçün vergiləri artırması xalqı Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 190 qəzəbləndirir, üsyan qaldırır. Genişlənən hərəkatı boğmaq üçün Nadir şah 1735-ji ildə Şəkiyə jəza dəstələri göndərir. Üsyançılara amansız divan tutulsa da, onların əzmini qıra bilmirlər. Nadir şahın qardaşı İbrahim xanın başçılığı ilə göndərdiyi 32 min nəfərlik İran qoşunu mühasirəyə alınır, İbrahim xan öldürülür, qoşun məhv edilir. Əsərdə təsvir edilən əsas hadisələr bunlardır. Əsərdə dövrün ajınajaqlı vəziyyəti, geniş xalq kütlələrinin dözülməz həyat şəraiti janlı, təsirli səhnələrlə əks olunduğu, müəllifin əsərin «sücetinin mərkəzinə xalqın taleyi ilə bağlı hadisələri» çəkdiyi, dövrün real mənzərəsini janlandırması və s. tənqidçilər tərəfindən dəyərləndirilir. Sovet dövrü xalqımızın yaşadığı bir dövrdür. Hər bir ijtimai formasiyanın öz qanunları var. Ədəbiyyatımız heç bir zaman tarixi poblemlərə biganə qalmayıb. Qələmə aldığı mövzularda xalqın yaşadığı ijtimai-siyasi şərait öz əksini tapmışdır. XX əsrin ilk onillikləri ölkədə inqilabi mübarizələrin kəskinləşdiyi illərdir. Bu illərdə xalqımız Xalq Cümhuriyyəti yaratdı. Az keçmədi bu hakimiyyət süquta uğradı. Və inqilabi mübarizələrin kəskinləşdiyi bir dövrdə ölkədə oktyabr inqilabı qələbə çaldı. Fəhlə-kəndli hakimiyyətinin qurulmasında inqilabçı şəxsiyyətlər yetişdi. Ölkədə Sovet hakimiyyətinin qurulması, həyatda baş verən dəyişikliklər, mədəniyyətdə, həyatda baş verən inqilabi dəyişikliklər bədii əsərlərin mövzusu oldu. Bu hakimiyyətin qurulmasında qoxmaz bolşevik obrazları yarandı. İnqilabi-azadlıq hərəkatının bədii inikasında məhz belə inqilabçı, qorxmaz qəhrə-manların silsilə obrazları yaradıldı. Firudin Ağayev Azər-bayjanda sovet hakimiyyətinin qurulmasında müstəsna xidmətləri olan, inqilabın ilk aylarından mübarizə meydanında olan Çingiz İldırımın həyatının ən Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 191 mühüm anlarını qələmə alır. «İldırım dənizdə çaxır», «İldırım ömrü» romanları bu jəhətdən maraqlı əsər kimi dəyərləndirilir. İnqilabi hərəkat tariximizə həsr olunan romanlar içəri- sində jənubi azərbayjanlıların azadlıq mübarizəsindən bəhs edən romanlar da var. M.S.Ordubadinin «Dumanlı Təbriz» romanında Səttar xan hərəkatı, «Döyüşən şəhər», «Gizli Bakı» romanlarında təxminən eyni dövrdə Bakı proletaria-tının mübarizəsi təsvir ounurdu. İdeya-məzmunu, bədii kamilliyi ilə seçilən Mirzə İbrahimovun «Gələjək gün» romanında Cənubi Azərbayjan xalqının müəyyən ijtimai tarixi dövrünün ijtimai, mənəvi həyatı hərtərəfli, dolğun şəkildə təsvir edilir. Mirzə İbrahimovun «Pərvanə» romanı nəsrimizdə monu- mental tarixi roman istiqamətində birinji təşəbbüsdür. Burada nəinki geniş miqyaslı, kəskin dramatizmlə şərtlənən konfliktlər, həm də son dərəjə qüvvətli, dolğun xarakterlər nəzərə çarpır. Əsərdə həmçinin əsrin, zamanın aparıjı tendensiyalarını ifadə edən problemlər də əks olunmuşdur. Romanın publisistik ahəngi də həmin problemlərin vajib-liyini şərtləndirir». Tarixi mövzuda yazdığı əsərləri ilə seçilən Pənahi Makulunun romanları xüsusilə dəyərləndirilir. «Səttarxan», «Gizli zindan», «Xiyabani», «Heydər Əmoğlu» romanlarında Oktyabr inqilabının Şərq xalqlarının azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsində oynadığı rol faktlarla qələ-mə alınmışdır. Səttarxanla başlanan inqilabın ikinji dalğası Ş.M.Xiyabaninin adı ilə bağlıdır. «Xiyabani» romanında yazıçı bu hərəkatı, «dövrün və məkanın özünəməxsus ruhu-nu, koloritinin inandırıjı boyalarla» verir. Hər iki romanda («Xiyabani», «Heydər Əmoğlu») Cənubi Azərbayjandakı milli- azadlıq hərəkatının iki görkəmli xadiminin obrazları janlandırılmışdır. Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 192 «Son illərin tarixi romanları içərisində canrın ənənəvi qayğılarına, üsul, manera və normalarına sığmayan yeni nümunələr də vardır. Hər şeydən əvvəl tarixə müasir baxışla səjiyələnən real faktlara, mənbə və mərkəzlərdəki məlumatlara çox da aludə olmayan, lakin dövrü, mühiti məhz tarixi mənbələrdə və kitablarda göstərildiyi şəkildə janlandıran müəlliflər bu əsərlərdə psixologizmə daha çox diqqət yetirirlər. Bu jəhətdən xalq yazıçısı Mövlud Süleymanlının «Köç» əsəri yeni tipli əsər kimi meydana çıxdı. Ədəbi yara-dıjılığa «Əllərim» adlı ilk şeiri ilə gələn M.Süleymanlının poetik əsərləri, şeirlərdən ibarət ilk kitabı («Bir ünvan») nəşr olunur. Sonralar çap olunan «Ayın aydınlığında», «Köç», «Şəhər toylarının səsi», «Səs» və s. kitabları oxuju kütləsi-nin marağına səbəb olur. «Dəyirman» pyesi Sumqayıt Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. «Köç» əsəri (1984) Azərbayjan tarixi nəsrinin nümunəsidir. Tənqidçilərin diq- qətini jəlb edən bu əsərdə «bir qəbilənin keçdiyi yol fonun-da xalqın ijtimai-siyasi inkişafı, mədəni-etnoqrafik siması» ümumiləşdirildiyi, «dünənimizlə bugünümüz arasında mə-nəvi varislik problemi öz dolğun ifadəsini» tapdığı söylənir. Bəxtiyar Vahabzadə bu romanı «dədə-babalarımızın işıqlı ruhuna nur çiləyən» gözəl bir əsər adlandırırdı. «Köç»də xalq ruhu, M.Süleymanlı yaradıjılığı üçün səjiyyəvi sayılan faktlar, poetika ənənələrinə bağlılıq da tənqidçilərin diqqə-tindədir. Şifahi xalq ədəbiyyatından yaradıjılıqla yararlanan nasirin «Köç» əsəri haqqında K.Vəliyev yazır: «Köç» roma-nı folklor sistemi üzrə yazılıb, əsatiri görüşləri, nağıl və dastanları sənətkarlığa birləşdirən müxtəlif yarıreal, yarımi-fik bir dünya təsvir etmiş, insanın insanlaşması yolunu, qə-dim oğuzların təbiətə qarışmış həyatını yarpaq-yarpaq çevi-rərək bəşəri hissləri, duyğuları dilləndirməyə çalışmışdır». Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|