Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

əvəzedilməz   sərvət   kimi   ən   ümdə   qiyməti   insan
cəmiyyətini qida məhsulları ilə təmin etməkdən ibarətdir.
Bu   axırıncı   ən   əvvəl   kənd   təsərrüfat   istehsalı
texnologiyasını   müasirləşdirmək,   torpağın   münbitliyini
yüksəltmək, bitkilərin məhsuldarlığını artırmaq və ikincisi,
əkin   sahələrini   genişləndirməkdən   ibarətdir.  Hal-hazırda
adambaşına düşən qida məhsulları ilə tam təmin olunmaq
üçün hər adama 0,3-0,5 hektar əkin sahəsi tələb olunur.
Yer   kürəsinin   müasir   əhali   sayı   6   milyard   və   bir   qədər
artıq təşkil edir ki, indiki torpaq sahəsi bu təlabatı demək
olar ki, ödəyir. Lakin XXI əsrin başlanğıcında planetimizin
əhalisi   6,5-7   milyarda   çatacaqdır   ki,   bu   zaman   adam
başına düşən əkin sahəsi 0,2-0,3ha qədər azalacaqdır.
Uzun müddət kənd təsərrüfat məhsullarının artımı
əkin sahələrini artırmaq hesabına ödənilmişdir. Belə hal
müharibədən   sonrakı   onilliklərdə   (1940-dən   1975-i   ilə
kimi), yəni 35 il ərzində əkinçilik sahələrinin 2dəfə artması
ilə izah oluna bilər.
M.V.Andrişinin   və   P.F.Loykonun   (1980)
hesablamalarına   görə   becərilən   sahələr   (əkin,bağlar   və
s.) 15,7 milyon km
2
 təşkil edir. Bu, dünyanın torpaq örtüyü
sahəsinin   cəmi   11%-ni   və   Planetimizin   səthinin   3%-ni
təşkil edir. İlk baxışda belə görünür ki, planetdə əkinçilik
sahələri   ehtiyatı   xeyli   böyükdür.   Həqiqətdə   isə   heç   də
belə   deyildir.  FAO-nun   məlumatına   görə   dünya   qurusu
səthinin 70%-ə yaxını əkinçilik üçün yararlı deyil, ən yaxşı
torpaqlar artıq kənd təsərrüfat istehsalı dövriyyəsinə cəlb
edilmişdir.   Sual   olunur:   torpaq   sahələri   necə   istifadə
edilir   ,   hansı   torpaq   qruplarında     hələ   istifadə   üçün
ehtiyat mənbələri vardır?
202

---

N.N.Rozov   və   M.N.Stroqanovanın   məlumatlarına
əsasən   (5-ci   cədvəl)   becərilən   torpaqların     ən   böyük
massivləri   subboreal   qurşağın   torpaqlarındadır.   Başqa
bioiqlim   quşaqları   arasında   ən   çox   mənimsənilən
subboreal   qurşağın   torpaqlarıdır.  Enliyarpaqlı   meşələrin
və prerilərin torpaqları (qonur meşə, tünd preri torpaqları)
33%, bozqır torpaqları 31% və hətta subboreal səhra və
yarımsəhra     torpaqlarının   2%-i   şumlanmaya   məruz
qalmışdır.   Ümumilikdə   subboreal   qurşağın     şumlanan
torpaqları dünya torpaq örtüyündən  cəmi 3,4% təşkil edir.
Subtropik   qurşaq   torpaqları   da   xeyli   mənimsənilmişdir.
Mövsümi   rütubətlənən   landşaftların   torpaqları   (qəhvəyi,
boz-qəhvəyi) ümumi ərazinin 25%-ni, rütubətli   subtropik
meşələrin    torpaqlarının   (qırmızı   və   sarı)   20%-ə   qədəri
şumlanmaya   məruz   qalmışdır.  Bütün   şumlanan   ərazilər
bu qurşaqda  dünya torpaq örtüyünün  3,1%-ni təşkil edir.
Lakin bu qurşağın   ərazisi   4 dəfə   subtropik qurşaqdan
çoxdur, buna   görə də tropik torpaqların   mənimsənilmə
dərəcəsi böyük deyil. Qırmızı və sarı  ferralit torpaqları bu
torpaqların   tutduğu   ərazidən     cəmi   7   %,   mövsümi
rütubətlənən     landşaftların     torpaqlarının   (qırmızı
savanna,bərkimiş qara) isə 12%-i şumlanır.
Boreal   qurşağın   əkinçilikdə mənimsənilməsi çox
böyük   deyildir.  Burada   çimli-podzol   və   qismən     podzol
torpaqlar (cəmi bu torpaqların 8%-i) istifadə edilir. Boreal
qurşağın   şumlanan torpaqları   dünya torpaq örtüyünün
cəmi   1%-i   qədərdir.   Qütb   qurşağının   torpaqları     isə
əkinçilikdə  istifadə edilmir.
Hərgah   materiklərin   torpaq   örtüyünün   əkinçilikdə
qiymətləndirilməsinə gəldikdə, aşağıdakı vəziyyət  nəzərə
203

---

çarpır (cədvəl 22.2). 1981-ci il vəziyyətinə görə Avropanın
(keçmiş   SSRİ-siz)   torpaq   örtüyünün     30,8%-i,  Asiyanın
(SSRİ-siz)   20,2%-i     şumlandığı   halda   Afrikanın   cəmi
14,4%-i şumlanır. Şimali və Cənubi Amerikanın çox böyük
sahəsində     əkin   sahələri   cəmi   3,5%   təşkil   edir.   Buna
bənzər hal Avstraliya və Okeaniyadır.
                                                               
Cədvəl 22.2. Kontinentlər üzrə torpaq örtüyünün əkinçilikdə
istifadəsi (M.A.Qlazovskayaya görə, 1981)
Kontinentlər
Ümumi sahə
milyon km
Becərilən sahələr
Milyon,km
Kontinentin
sahəsindən,%-lə
Avropa (SSRİ-
siz)
4,93
1,52
30,8
Asiya  (SSRİ-
siz)
27,58
5,57
20,2
Şimali və
Cənubi Amerika
17,79
0,62
3,5
Afrika
30,21
2,60
14,4
Avstraliya və
Okeaniya
8,53
0,35
4,1
Ümumi sahə
(SSRİ-siz)
113,30
13,27
11,7
Müxtəlif torpaqların   əkinçilik   üçün   qeyri-bərabər
əhatə edilməsi, bu torpaqların  hansının  becərməyə daha
faydalı  və daha rahat olması ilə əlaqədar olmuşdur. Belə
torpaqlara qara torpaqları, tünd preri torpaqlarını, boz və
qonur meşə   torpaqlarını misal göstərmək olar. Heç də
təsadüfi deyil ki, XX əsrin birinci   yarısında   bütün   əkin
sahələrinin   yarısı bu torpaqlarda cəm edilmışdir. Qeyd
edək ki, göstərilən   torpaqların   tutduğu ərazinin yarıdan
azı şumlanır. Bununla belə gələcəkdə bu torpaqlarda əkin
204

---

sahələrini artırmaq   bir sıra səbəblərdən çətinlik   törədir.
Birincisi, göstərilən torpaqların arealları çox güclü şəkildə
məskunlaşmaya   məruz qalıb, burada müxtəlif   sənaye
obyektləri  vardır, ərazi sıx nəqliyyat magistri şəbəkəsi ilə
parçalanmışdır.  İkincisi,   gələcəkdə     çəmənliklərin,   nadir
təbii     meşə   massivlərinin     və   süni   meşə   ağaclarının,
parkların və başqa rekreasiya obyektlərinin   şumlanması
ekoloji   cəhətdən   qorxuludur.   Deməli,   ehtiyat     torpaq
sahələrini başqa torpaq qruplarının   yayıldığı   ərazilərdə
axtarmaq lazım gəlir. Dünya miqyasında   əkin sahələrini
genişləndirməyin   perspektiv   imkanları   ilk   dəfə
L.N.Prasolov    və   N.N.Rozov  tərəfindən   təhlil   edilmişdir.
Sonralar belə hesablamalar  dəfələrlə xarici və MDB ölkə
torpaqşünasları     tərəfindən     aparılmışdır.   Xüsusilə   bu
cəhətdən     B.Q.Rozanov   (1977),   N.N.Rozov   və
M.N.Stroqanovanın   (1979)   ekoloji   şərait     nəzərə
alınmaqla     apardıqları   hesablamalar   maraqlıdır   (cədvəl
22.3).   Onların   məlumatına   görə     əkinçiliyi     ekoloji
cəhətdən   artırmaq     8,6   milyon   km²   otlaqların     və   3,6
milyon   km²   meşələrin   hesabına     ola   bilər.  Bunun   üçün
əkin   işi     əsasən   rütubətli     tropik   və   qismən   tayqa
meşələrində,   otlaq   sahələrində   isə   mövsümi     rütubətli
tropiklərdə  və subtropiklərdə, həm də az şəkildə rütubətli
tropiklərdə, yarımsəhra və səhralarda aparılması nəzərdə
tutulur.
Yuxarıda     göstərilən   tətqiqatçıların     proqnozuna
görə  ən çox  miqdarda əkin torpaqları gələcəkdə  tropik
qurşaqda  cəm edilməlidir, ikinci yerdə subtropik  qurşaq
torpaqları,   üçüncu   yerdə     əkinçiliyin     əsas     ənənəvi
bazası     olan   subboreal     qurşaq   torpaqlarında   (qara,
205

---