Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

arasında   xeyli   özünəməxsus   olan   koral   adalarının   –
atolların torpaqları yayılmışdır.
Torpaqəmələgətirən   süxurları   qar   kimi   ağ   rəngdə
koral   qumları   və   rif   əhəngdaşlarından   ibarətdir.   Bitki
örtüyü kolluqların cəngəllikləri, ara sıra alçaq taxıl örtüklü
təkrar   kokos   palması   meşəliyindən   ibarətdir.   Bitkilərin
qidasını   təşkil   edən   mineral   qida   elementləri   torpağa
atmosfer   yağıntıları   ilə   daxil   olur.   Ən   geniş   yayılan
humuslu-karbonatlı qumsal atollu torpaqlardır ki, yuxa (5-
10sm)   humus   qatı   (A
1
)   ilə   fərqlənir.   Burada   humusun
miqdarı 1-2% və pH isə 7,5-ə yaxındır.
Adalarda   ən   mühüm   torpaqəmələgətirən   amil
ornitofaunadır.   Quş   koloniyaları   burada   külli   miqdarda
peyin   buraxırlar.   Torpaq   üzvi   maddələrlə   zənginləşir,
xüsusi ağac bitkiləri, yüksək ot cəngəllikləri və ayıdöşəyi
meydana   gəlir.   Torpağın   profilində   turş   reaksiyalı   qalın
torflu-humus qatı əmələ gəlir. Belə torpaqlar  karbonatlı-
melano-humuslu atollu torpaqlar adlanır.
Yağıntıların   nisbətən  az  miqdarda  olması   və   fəal
karstlaşma   atollarda   arid   şərait   yaradır,  bu   da   quşların
peyininin   yumşaq   tozvari   atol   fosfatına   çevrilməsinə
gətirib   çıxarır.   Onun   üzərində   olan   kserofit   kolluqlar
altında karbonatlı-fosfatlı qonur torpaqlar əmələ gəlir. 
Karbonatlı   –   humus   torpaqları   Sakit   və   Hind
okeanlarının ada dövlətləri üçün mühüm təbii sərvət, həm
də   kokos   palma   plantasiyaları   üçün   əsas   baza   hesab
olunur.
Sahil   zolaqlarında   qabarmaların   təsiri   olan
sahələrdə   manqr   bitkiləri   altında   daha   orijinal   torpaqlar
əmələ   gəlir.   Kiçik   laqunlarda   əmələ   gələn   manqr
183

---

torpaqlarının profilində ancaq pis ifadə olunan humus qatı
ayrılır.   Qabarmalar   zamanı   su   altında   qalan   basdırılan
torpaqlarda   çox   vaxt   torflu   qat   əmələ   gəlir.   Manqr
torpaqlar təkcə adalar üçün deyil, həm də tropik qurşağın
materik   sahilləri   üçün   xarakterikdir.   Manqr   bitkiləri   çox
zaman   yaxşı   yuyulan   sədlərdə   və   riflərin   haşiyələrində
məskən   salır.   Belə   halda   bitkilər   qida   elementlərini
bilavasitə dəniz sularından alırlar. Belə təbii hidroponika
şəraiti Afrika, Mərkəzi Amerika, Karib dənizi adaları sahil
riflərinin manqrları üçün səciyyəvidir.
184

---

XXI FƏSİL 
DAĞLIQ  VİLAYƏTLƏRİ  TORPAQLARININ
SƏCİYYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Yer   kürəsində   dağ   torpaqları   xeyli   geniş
yayılmışdır. Bütün   quru   sahəsinin   1/5-i, yəni 20%-dən
çoxu,   keçmiş   SSRİ     ərazisinin     1/3–i   (29,3%-i)     dağlıq
vilayət  torpaqlarının  payına  düşür  (Şəkil 21.1.).
Ayrı-ayrı   kontinentlərdə   dağlıq   ərazinin     tutduğu
sahə   eyni deyildir. Dağlıq landşaft   ən geniş miqyasda
Asiya   materikində   yayılmaqla   onun   ərazisinin   47%
təşkil    edir.    Şimali Amerika     materikində     dağlıq  ərazi
45%, Afrika materikində  24%,  Cənubi  Amerikada 23%,
Avropada isə 20%   təşkil edir. Dağlıq   landşaft   ən az
sahədə  Avstraliya  və Okeaniya  adalarındadır ki,  onların
sahəsi     Yer   kürəsi     qurusunun   9%-ni     təşkil   edir.
Düzənliklərdə     olduğu   kimi   Dağlıq   ölkələrdə   də
torpaqəmələgəlmə     amillərin     eyni     kombinasiyaları
xüsusi   şəkildə   təkrar olunur. Ona görə dağlarda düzən
ərazilərin avtomorf torpaq tipləri ; podzol, qara, şabalıdı
və b. torpaqlar yayılmışdır. Bununla belə  dağlıq və düzən
şəraitlərində   əmələ   gələn   torpaqlar   müəyyən   fərqə
malikdirlər.   Nəticədə     düzən     və   dağ     vilayətləri
şəraitlərində     əmələ     gələn     birtipli     torpaqlar,   aydın
şəraitdə   fərqlənirlər. Buna görə də   onlara “dağ  “  sözü
əlavə   edilərək   dağ     podzol,   dağ   boz-meşə     dağ   qara
torpaqları  və s. deyə ayırırlar.
Bundan   əlavə,   dağlıq     vilayətlərdə     elə   şərait
yaranır   ki,     orada   düzənliklərdə     rast   gəlmədiyimiz
185

---

(məsələn,   dağ-çəmən)   xüsusi   spesifik   dağ   torpaqları
əmələ gəlir.
Şəkil 21.1. Dağ torpaqlarının keçmiş SSRİ ərazisində yayılması
21.1. Dağlıq ölkələrin torpaq örtüyünün şaquli
zonallıq (qurşaqlıq)   strukturu haqqında anlayış
Dağlıq   ölkələrin   torpaq   örtüyü    üçün    şaquli
zonallıq (qurşaqlıq), yüksəkliyin dəyişməsi ilə torpaqların
qanunauyğun  dəyişməsi  –  səciyyəvidir. Şaquli  zonallıq
dedikdə       uca       dağların       ətəyindən     zirvəsinə, yəni
təpəsinə qalxdıqca bir  torpağın   başqası ilə az və ya çox
qanunauyğun   dəyişməsi   anlaşılır.   Şaquli       torpaq
zonallığı   qanunu   ilk   dəfə   V.V.Dokuçayev,   Qafaqazın
torpaq örtüyünü öyrənən zaman kəşf etmişdir. Bu hadisə
hidrometrik   şəraitlərin   və   bitki   örtüyü   tərkibinin
dəyişməsindən irəli gəlir. 
186

---

Bu     torpaqların   aşağı   qurşağı,   dağların   olduğu
zona sahəsinin təbii şəraiti ilə   müəyyən   edilir. Məsələn,
əgər buzlaq  örtüyü   olan   dağ   sistemi səhra zonasında
yerləşmişsə,   bu   halda   onun   yamaclarında   ətəkdən
başlayaraq   zirvəsinə   doğru   dağ-şabalıdı,   dağ-
qaratorpaqları,  dağ - meşə  və  dağ  –  çəmən torpaqları
əmələ  gələ  bilir.
Çox  haqlı   olaraq V. M. Fridland  göstərmişdir ki,
şaquli qurşaqlığın xarakteri   dağlıq   ölkənin     yerləşmə
vəziyyəti ilə təyin edilir, yəni onun hansı bioiqlim qurşaqda
yerləşməsi   ilə   müəyyən   olunur.   V.M.Fridland     zonallıq
qurşağını   aşağıdakı  siniflərə  bölmüşdür  :     qütb    sinifi,
boreal    sinifi, subboreal sinifi və subtropik sinif.
Dağlıq      ölkənin      torpaq      örtüyünün      struktur
xüsusiyyətləri   nəinki   yalnız   dağlıq     ölkənin     yerləşdiyi
sahələrin   düzən   torpaqlarının   tipindən   həm də yerli
əyalət,   bioiqlim     xüsusiyyətlərindən   asılıdır.   Məsələn,
Mərkəzi və qismən Orta  Asiyada, dağ - çəmən zonasına
keçən, dağ – bozqır zonası inkişaf etmişdir, dağ - meşə
zonası torpaqları isə zonaların   düşmə   hadisəsinə görə
yoxdur.  Bu Asiya  iqliminin  kəskin  quraqlılığından   irəli
gəlir.   Yerli   şəraitdən   asılı   olaraq   dağ     –     torpaq
zonalarının sərhəddi dəniz səviyyəsinə görə yüksələ və
alçala bilər.
Bəzi     hallarda       zonaların     dəyişmə     qaydası
pozulur,  torpaq zonalarının inversiyası  baş verir, yəni  bir
zona üfüqi   zonallıqdakı anologiyadan çıxaraq yüksəkdə
olur.   Məsələn,     Zaqafqaziyada       Lori   bozqırında   qara
torpaqlar   meşə   zonasından   üstdə   yerləşməsi,   yaxud
Lənkəran   torpaq   vilayətində   şabalıdı   torpaq   zonasının
187

---