Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

qonur və qəhvəyi dağ  –  meşə torpaqlarından  yuxarıda
(yüksəkdə)   yayılması   və       bir     zonanın   başqa   zonaya
keçməsi   dağ   dərələri   və   təngilərdə   daha   geniş   nəzərə
çarpır.   Dünyanın   dağ   sistemlərində   şaquli   zonallıq
strukturu     xeyli   müxtəlifdir.   M.A.Qlazovskaya     bunları
nəzərə alaraq həmin torpaqları 14 tipdə birləşdirmişdir. 
Böyük Qafqaz  sıra   dağları   regionu torpaqlarının
şaquli zonallığı daha yaxşı     öyrənilmişdir. Bu     barədə
Qafqaz torpaqlarının məşhur  tədqiqatçısı S.A.Zaxarovun
işlərini daha yüksək   qiymətləndirmək  olar. O,  1934 – cü
ildə Qafqazda torpaqların   şaquli     zonallığı     haqqında
əsər     çap   etdirərək,   burada   torpaqların   “   ideal”     şaquli
zonallıq   sxemindən   tərəddüd   edən   “Torpaq   zonalarının
inversiyası”,   “zonaların  
  interferensiyası   yaxud
dəyişməsi”   və   “torpaq zonalarının     miqrasiyası”     kimi
hadisələrin     geniş anlayışlarını vermişdir. Sıra dağların
şərq   yamaclarının əsası (ətəyi) Kür  -  Araz   ovalığının
quru     iqlim   şəraitində   yerləşir.   Buna   görə   də   burada
torpaq   zonalarının   dəyişilməsi   aşağıdakı   kimi   nəzərdən
keçirilir:
1)   400m   yüksəkliyə   qədər     qonur   və   şabalıdı
torpaqlı quru bozqırlar  zonası (qurşağı) yerləşir.
2) 400m–dən 900m-ə qədər yüksəklikdə       dağ–
qara   torpaqlar   zonası   yerləşir:     təxminən   mütləq
yüksəkliyin     bu     qədər   məsafəsində   qonur   meşə
torpaqları   üzərində qarışıq meşələrin (aşağıda     palıd,
yuxarıda   fıstıq   üstünlük təşkil edir) sahələri yerləşir.
3) 900–2700m–də subalp və  alp çəmənləri altında
dağ–çəmən torpaqları yerləşir.
188

---

4)   Yuxarıda,   seyrək     mamır–kol   bitkiləri   altında
(3200 m-ə qədər) ibtidai torpaqlar zonası ayrılır. 
5) Daha yuxarıda – daimi  qarlar   və   buzalaqlarla
örtülü sahələr yerləşir.
Dənizdən   Qafqaza   daxil   olan   rütubətli   hava
kütləsinin xeyli hissəsi Qafqaz dağlarının qərb yamacları
tərəfindən   tutulub   saxlanılır.   Buna   görə   də   qərb
yamacların        torpaqları   şərq  yamaclarına  görə  yüksək
rütubət və bitki örtüyünün başqa xarakteri   ilə   fərqlənilir.
Cənub   yamac   üçün   torpaq   zonalarının   dəyişilməsində
aşağıdakı ardıcıllıq səciyyəvidir: 
1)   500m-ə   qədər   dağətəyi–subtropik   qırmızı
torpaqların üzərini palıd və şabalıd meşələri örtmüşdür;
2) 1200m yüksəkliyə     qədər   dağ – meşə qonur
torpaqları üzərində fıstıq meşələr qurşağı yerləşmişdir ; 
3) 1600m yüksəkliyə qədər dağ – podzol torpaqlar
üzərində ağ şam meşələri qurşağı yerləşmişdir ; 
4)   1700m   yüksəkliyə   qədər       dağ     –   çəmən
torpaqları   üzərində   park   şəkilli     meşələr   qurşağı
yerləşmişdir ;
5)   2000m-ə   qədər   dağ   –   çəmən     torpaqları
üzərində  alp və subalp çəmənləri yerləşir ; 
6) 2800m-ə qədər   çılpaq   qayalar,   ayrı   –   ayrı
adacıqlar şəklində fraqmentar torpaqlarla örtülü sahələrdir
; 
189

---

7)
2800m–dən   yüksəklikdə   daimi   qar   və
buzlaqlar yerləşir.
21.2. Dağlıq ərazi torpaqlarının morfoloji
xüsusiyyətləri 
Dağ   torpaqları   üçün   skeletlilik   –   kobud       qırıntılı
materiallarla zənginlik səciyyəvidir. Əgər  torpağın genetik
qatında   1mm–dən   iri   qırıntılar   40%-dən   çoxdursa,   bu
halda belə qatların adına “fraqmentar”  təyini əlavə edilir.
Kobud qırıntılı     kütlə     üzərində   genetik qatların
əmələ   gəlməsi   (torflu   və   qisməndə   çimli     qatlaradan
başqa)   çətinləşir.   Buna görə kobud qırıntılar üzərində
torpaq   profili   pis     inkişaf     etmişdir.     Belə   torpaqları
fraqmentar  (kobud skeletli) adlandırırlar.
Fraqmentar       torpaqlar        profilinin       genetik
qatlarının     əmələ     gəlməsi yüksək     enerji     ilə     əks
isitqamətlərdə cərəyan edən narın torpaq materiallarının
yuyulma     və     toplanma     prosesləri     şəraitində   gedir.
Buna görə     torpaqların fraqmentarlıq    dərəcəsi   xeyli
dərəcədə       yamacın       mailiyindən   asılıdır.   Xırda
hissəciklərin paylanmasında,     yayla şəkilli səthlər üçün
xüsusilə   səciyyəvi   olan,   külək   sovrulması   müəyyən
əhəmiyyətə malikdir.
Fraqmentar     dağ       torpaqlarının       profili   adətən
xırda torpaq hissəciklərinin toplanması ilə eyni zamanda
əmələ  gəlir. Narın  torpaqlar əsasən  delüvial  –  prolüvial
materialların   və       atmosferdən   düşən   hissəciklərin
hesabına əmələ gəlir. Axırıncı   mənbənin   əhəmiyyətini
190

---

qiymətləndirməmək   olmaz.   Məsələn,   məlumdur     ki,
Tyan–Şanın     nival     zonasında   atmosferdən bir hektar
sahəyə onlarla sentner     toz     daxil olur (P.N. Stepanov,
1960).   Yerində   gedən   aşınma   prosesləri   də   müəyyən
əhəmiyyətə malikdir.
K.P.Boqatırevin     (1959)     məlumatlarına əsasən,
inkişaf   dərəcəsinə   görə   tam   inkişaf     etməmiş
formalaşmamış    fraqmentar   torpaqlar ayrılır.   İnkişaf
etməmiş   torpaqlar   sıx     dezintiqrasiya   olunmuş   dağ   –
süxurları   üzərində   narın   torpaq   hissəciklərinin   dağınıq
yuvaları şəklində   səciyyələnirlər.  Əlverişli şərait olduqda
narın   torpaq   hissəciklərinin   birləşməsi   və   fraqmentar
genetik   qatların   ayrılması   baş   verir.   Narın   torpaq
hissəciklərinin toplanması onların yuyulmasına görə     bir
qədər     üstünlük   təşkil etdiyi   şəraitdə   profilin   yuxarı
hissəsi   kobud   qırıntılardan   məhrum   ola   bilər,   yalnız
profilin aşağı hissəsi   fraqmentar olacaqdır (Şəkil 21.2.). 
Narın     torpaq     materiallarının     akkumulyasiyası
və       yuyulma proseslərinin nisbəti,   dağ     torpaqlarının
ikinci  morfoloji xüsusiyyətinə - genetik qatların və torpaq
profilinin   yuxalaşmasına   (profilin   yastılaşmasına)   səbəb
olur.
Misal   olaraq,   Uralın   fraqmentar   dağ   –   podzol
torpağını   (500m-ə   yaxın   hündürlükdə   küknar   meşəsi
altında) göstərmək olar.
191

---