Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

Ş
əkil 20.2. Quru savannaların qırmızı və qırmızı-qonur ferralit, 2-
quraq   tropik   meşələrin   qırmızı-qəhvəyi   torpaqlarının   coğrafi
yayılma arealları
300mm   illik   atmosfer   yağıntıları   şəraitində   çox
hallarda   boz-qonur   və   boz   torpaqlarla   ümumi
xüsusiyyətlərə   malik   olan  arid   tropik  (yarımsəhra   və
səhra)  landşaftlı   torpaqlar  əmələ   gəlirlər.   Onlar   zəif
differnsasiya   olunmuş   profilə   malikdirlər,   yuxa   və
karbonatlıdırlar. Tropik səhra torpaqlarının xüsusiyyətləri
ondan   ibarətdir   ki,   bəzi   rayonlarda   torpaqəmələgətirən
süxurlar neogen aşınma məhsullarından ibarətdir.  Buna
görə həmin torpaqlar qırmızımtıl rəngə malikdirlər (Sudan,
Mərkəzi   Afrika   Respublikası,   Mali,   Mərkəzi   və   Qərbi
Avstraliyanın səhraları). Avstraliyada hətta onlar üçün xas
olmayan, qədim aşınma məhsullarının səbəb olduğu turş
reaksiyalı səhra torpaqları da aşkar edilmişdir.
175

---

20.7. Qruntdan mövsümi rütubətlənən tropik
torpaqları
İlin mövsümi quru dövrünün leysan yağışlarla əvəz
edildiyi   şəraitdə,   qrunt   sularının   və   ya   səth   sularının
vaxtaşırı yüksək səviyyə rejimi səciyyəvidir. Bu, nisbətən
alçaq   relyeflərdə   özünü   daha   aydın   göstərir.   Bununla
bərabər,   ətraf   ərazidən   torpaqların   səthi   yuyulma
məhsulları   toplanır.   Nəticədə,   bir   qədər   çay
subasarlarında   torpaqəmələgəlmə   şəraitini   xatırladan,
olduqca özünəməxsus şərait yaranır.
Suyun   vaxtaşırı   bollaşması,   münbit   lilin   və
həllolmuş qida maddələrinin daxil olması, qrunt sularının
yüksək   səviyyəsi   dövründə   güclü   vegetasiya   edən   və
yuxarı torpaq sularının olmadığı quruducu dövrlərdə taxıl
bitkilərinin   inkişafına   səbəb   olur.   Dövrü   bataqlıqlaşma
rejimi   ağac   bitkilərinin   inkişafına   mənfi   təsir   göstərir.
Nəticədə,   savannaların   və   işıqlı   tropik   meşələrin
landşaftları ilə sıx kompleks təşkil edən, özünəməxsus ot
bitkilərindən   ibarət   taxıllı   –   landşaftlar   əmələ   gəlir.   Bu
şəraitdə qara tropik torpaqlar formalaşır.
Subarid ərazilərdə torpağın yuxarı qatlarının səthi
yuyulması olduqca intensiv gedir. Yuyulmuş məhsulların
rəngi   adətən   qaradır,   belə   ki,   humus   qatının   daha
narındispersli   hissəcikləri   birinci   növbədə   yuyulmaya
məruz   qalır.   Yuyulmuş   materiallar   relyefin   müxtəlif
hissələrində - mikro və mezorelyeflərin depressiyalarında,
az meyilli yamacların aşağı hissələrində və i.a. toplanır.
Tədricən toplanan yuyulma məhsulları adətən gilli tərkibə
176

---

malikdirlər,   lakin   gilli   kütləyə,   leysan   yağışları   axını   ilə
gətirilmiş kobud qırıntılar da daxil ola bilər.
Qara   tropik   torpaqların   profilində   qatlar   aydın
seçilmir.   Yuxarıda,   qalınlığı   5-15sm   olan   A
ç
  çimli   qat
yerləşir.  Taxıl   otlarının   köklərinin   bir-birinə   sıx   bitişməsi
sayəsində   torpaq   kütləsi   topavari   –   dənəvari   struktura
malikdir. Aşağıda A
1
 humus qatı yerləşir ki, bunun qalınlığı
15-dən   45sm-ə   qədər   tərəddüd   edir.   Sonra,   bir   neçə
santimetrdən bir neçə metrə qədər qalınlıqda boz və ya
tünd-boz   gilli   qatdan   ibarət   B   qatı   gəlir.   Rütubətli
vəziyyətdə   torpaq   kütləsi   yapışqanlıdır,   mütəhərrikdir,
quruduqda   daşa   dönür,   bəzi   yerlərdə   aydın   olmayan
kəltənli   struktur   müşahidə   edilir.   “B”   qatının   yuxarı
hissəsində   karbonatların   unluca   səpgiləri,   aşağıda
müxtəlif   ölçüdə   konkresiyalar,   bəzi   hallarda   –   kalsium
karbonatın qalın layları (necə deyirlər kankar) meydana
çıxır.
Qara   tropik   torpaqların   səciyyəvi   əlaməti   torpaq
kütləsinin   çox   kip   olmasıdır.   Torpaq   quruduqda   həcmi
kiçilir   və   dərin   çatlar   sisteminə   parçalanır.   Yağışlar
mövsümündə,   su   bütün   yarıqları   doldurduqda,   torpaq
kütləsi   şişir.   Bu   vəziyyətdə   ayrı-ayrı   xırda   qırıntılar   öz
yerini dəyişir və sürüşmə səthi əmələ gəlir. Su ilə əlavə
təmin edildiyinə görə (qrunt suları hesabına) ətraf subarid
landşaftların   ot   bitkilərinə   nisbətən,   taxıl   otları   sahələri
daha   məhsuldardır.   Belə   görünür   ki,   illik   töküntülərin
miqdarı   40-50s/h   yaxındır.  Bu   torpaqların   qara   rənginə
baxmayaraq, humusun miqdarı azdır, lakin ən üst qatda
4%-dən   çox   da   ola   bilər.   Profil   boyu   aşağı   getdikcə
humusun   miqdarı   sürətlə,   təxminən   1%-ə   qədər   azalır.
177

---

Humusun   tərkibində   həll   olmayan   humin   birləşmələri
olduqca   üstündür,   müxtəlif   rayonlarda   humin   və
fulvoturşuların nisbəti dəyişilir.
Tərkibində çoxlu miqdarda gilli hissəciklərin olması
üzündən qara torpaqlar, onları başqa tropik torpaqlardan
fərqləndirən yüksək udma qabiliyyətinə malikdirlər (100q
torpaqda   40-70mq.ekv).   Bu   torpaqların   müəyyən
mineroloji tərkibləri də yüksək udma qabiliyyətinə səbəb
olur.   Bəzi   tədqiqatçılar   güman   edirlər   ki,   qara   tropik
torpaqlarının   gilli   mineralları   mütləq   montmorillonitdən
ibarətdir,   çünki,   bəzi   hallarda   bu   torpaqlarda   həmin
mineralların üstün olduğu müəyyən edilmişdir. Lakin Şərqi
Afrika qara torpaqlarında montmorillonitlə yanaşı, həmin
miqdarda və ya daha çox qarışıq minerallar, hidroslyudlar,
kaolinit   aşkar   edilmişdir.  Udulmuş   kationların   tərkibində
kalsium və maqnezium üstünlük təşkil edir.
Subarid rayonların qara tropik torpaqları zəif qələvi
reaksiyaya   malikdirlər     (4-cü   cədvəl).   Subhumid   tropik
şəraitində, yağışlar mövsümü zamanı və münasib olaraq
qruntun  uzun  zaman rütubətlənməsi  mövsümündə  qara
torpaqların profilinin aşağı hissəsində qley prosesi inkişaf
edir, yuxarı hissədə isə bitki qalıqlarının minerallaşması
yubanır.   Buna   görə   belə   torpaqların   profilinin   aşağı
hissəsi   göyümtül-boz   rəngə   çalır,   dəmir   üç   oksidin
çəkintiləri  meydana çıxır.
Cədvəl 20.1.Qara tropik torpaqlarda narındispersli hissəciklərin,
humusun,  pH-ın və udma tutumunun paylanması
Ölkə və
nümunələrin
dərinliyi (sm-lə)
Miqdarı
Sulu
çəkintinin
pH-ı
Udma
tutumu
(mq.ekv
) 100q
0,001mm-
dən kiçik
hissəciklər
humusun
178

---