Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali
Yüklə 132,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Later (lat.) – kərpic
Tropik qurusunun hipergen törəmələrinin genezisini düzgün dərk etməkdə geomorfologiyanın mühüm rolu olmuşdur. Keçən əsrin axırlarından tədqiqatçılar müəyyən aşınma məhsullarının nə zamansa olduqca geniş düzən səthlərə malik ərazilərin qalıqlarına uyğun olduqlarına diqqət yetirdilər. Bunu Hindistanda P.Lek (1890), Qərbi Afrikada – A.Lyakrua (1913), Avstraliyada – E.Simpson (1912), İ.Valter (1915) və b. qeyd etmişlər. Aşınma qabığının aydın surətdə qədim relyef qalıqlarına uyğun olmalarına baxmayaraq, alimlər uzun zaman bu qalıqlara muasir törəmələr kimi baxmışlar. Müasir landşaft şəraiti və qədim relyef qalıqları üzərində olan hipergen məhsullarının uyğunsuzluğu haqqındakı çoxlu faktlar, müxtəlif aşınma qabıqlarının eyni yaşda olmadığını güman etməyə imkan verir. Hazırda, geomorfoloqlar və geoloqlar belə hesab edirlər ki, Cənubi Amerika, Afrika, Hindistan və Avstraliya ərazilərinin eyni denudasiyalı səthlər sistemi sadə təsadüf deyil, kontinental yer qabığının bu sahələrinin ümumi tarixi inkişafıdır. Qədim kaolinli aşınma qabığının inkişaf etdiyi səth, mezozoyun sonunda əmələ gəlmişdir. Müasir anlayışa görə (L.Kinq, 1967) bu denudasiya səthi vahid Hondvan materikinin ayrı-ayrı bloklara ayrılmasından sonra əmələ gəlmişdir ki, onlar da geoloji tarixin gedişində müasir kontinentlərin formasını almışlar. Görünür ki, paleogenin axırında qədim qabıqların əmələgəlmə və saxlanma prosesində kaolin qabığı güclü eroziyaya uğramışdır. Tropik ərazinin qədim qabıqları bir qayda olaraq torpaqəmələgətirən süxur deyildir. Yalnız Avstraliyanın 159 bəzi rayonlarında, qədim kaolinlər üzərində əmələ gəlmiş torpaqlar məlumdur. Adətən, onlar daha sonrakı törəmələr altında basdırılmışlar. Kaynozoy dövründə qədim quru sahələrini kəsib keçən və vulkan püskürmələri ilə müşaiyət olunan, əsaslı parçalanma vilayətlərindən, bu qabıqlar tünd bazalt və qələvi lavaların qalın qatları ilə örtülmüşlər. Lakin qədim qabıqların eroziyaya uğramış səthi ölçüyə gəlməz dərəcədə böyük sahələrdə qırmızı rəngli özünəməxsus çöküntü qabığı ilə örtülmüşdür. Qırmızı rəngli aşınma məhlullarının əmələ gəlməsi neogenin əvvəllərindən başlamışdır. Nəticədə qırmızı rəngli çöküntülər tropik qurusunun böyük sahəsini bürüncək kimi örtmüşdür.Qırmızı rəngli çöküntülər-qədim kaolinli aşınma qabığının üst hissəsi deyil, başqa şəraitdə və daha sonrakı dövrdə meydana gəlmiş, tamamilə, xüsusi hipergen törəmələridir. Qırmızı rəngli çöküntülər qumsal-gillicəli tərkibə malikdirlər, onların qalınlığı bir neçə destimetrdən 10 m-ə qədər və daha çox dəyişilir. Bu çöküntülərin xırda qırıntılı hissəcikləri arasında aşınmaya qarşı nisbətən davamsız olan təzə mineral hissələri vardır. Qırmızı rəngli gillicə qatında, çox vaxt kobud qırıntılı maddələrin layları olur. Bütün bunlar onu göstərir ki, qırmızı rəngli örtük çöküntü materialları dəfələrlə yenidən çökdürülmüş, aşınmamış süxurların qırıntıları hipergen materialları ilə qarışmışdır, həm qırmızı rəngli elüvilər, həm də yenidən çökdürülmüş aşınma məhsullarının gilli mineralları sırasında hidroslüd qrupunun qarışıq qatlı minerallarından ibarət metaqalluazitlər üstünlük təşkil edirlər. 160 Qırmızı rəngli törəmələr kifayət qədər humid şəraitlərdə, dəmirin yüksək kimyəvi aktivliyinin əlverişli vəziyyətdə əmələ gəlmişdir. Bu çöküntülərin qırmızı rəngi, narındispersli hissəciklərin səthində möhkəm sorulan dəmir-üç oksid tərəfindən müəyyən edilir. Dəmirin mütəhərrik formasının bir hissəsi, mövsumi bataqlıqlaşan ovalıq düzənliklərin yastı sahələrinə gətirilən süxurların və mineral qırıntıların sementləşdirən, dəmir-üç oksidin layşəkilli yığıntılarının əmələ gəldiyi yerlərdə miqrasiya etmişdir. Eroziya bazisi aşağı düşdükdə və hidromorf toplantılar üzə çıxdıqdan sonra, möhkəm laterit 10 zirehə çevrilmişlər, onlarda denudasiyalı kaynazoy səth qalıqlarının yastı zirvələrini möhkəmlədərək, tropik ərazisi üçün xas olan relyef formasının əmələ gətirmişlər. Zirehlərin tərkibində dəmir-üç oksidlə yanaşı çox vaxt alüminium oksidi qrupu mineralları da olur. Qərbi Afrika ölkələrində, Hindistanın və Avstraliyanın bəzi yerlərində bu mineralların miqdarı o qədər çoxdur ki, laterit zirehlər boksidlər kimi istifadə edilir. Bəzi rayonlarda (məsələn, Cənubi Rodeziyada və Qanada) əsasən manqan hidroksidlərindən ibarət olan zirehlər məlumdur. Ola bilsin ki, bu, aşınma prosesinə məruz qalmış ilk dağ süxurlarının tərkibi ilə əlaqədardır. Laterit zirehlərin yayılması müasir şəraitlə deyil, paleocoğafi şəraitlə müəyyən edilir. Zirehləri həm Cənubi Amerika və Afrikanın müasir rütubətli tropik landşaftlarında, həm də Böyük 10 Later (lat.) – kərpic 161 Səhra və Mərkəzi Avstraliya səhralarında müşahidə etmək olar (Şəkil 20.1.). Şəkil 20.1. Lateritlərin yayılması (C.Preskotta və P.Pendltona görə, 1952) Ola bilsin ki, bəzi subtropik torpaqların profilində mövcud olan çoxlu miqdarda dəmir-üç oksid toplantıları mənşə etibarilə yaxındırlar. Müasir və neogen bioiqlim şəraitlərinin uyğunsuzluğu onunla əlaqədardır ki, neogen dövrünün axırından başlamış eroziya prosesi tropik qurunun çox rayonlarını əhatə etmişdir. Avstraliya, Hindistan və Afrikanın səhra və quraq rayonları ərazisində olan, yumşaq qırmızı çöküntülər və laterit zirehlər keçmiş, xeyli yüksək rütubətli landşaftların şahididir. Arid tropik vilayətlərdə, mövsumi qrunt sularının səviyyəsi yaxın olan sahələrdə dəmir toplantılarının əvəzində kalsium karbonat qatları əmələ gəlməyə başlamışdır. Yuxarıda yerləşən yumşaq torpaq kütləsi 162 Yüklə 132,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|