Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali
Yüklə 132,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 19.2. Quru subtropik meşələrin və kolluqların qəhvəyi torpaqları
- Şəkil 19.4. Subtropik vilayətlərin qəhvəyi, qırmızı – qəhvəyi torpaqlarının coğrafi yayılma arealları
- “terra rossa”
- Plantaj (plantage, frans) – üzüm və meyvə ağacları əkmək üçün torpağın dərin şumlanması
gübrələrin, birinci növbədə fosforun verilməsi vacibdir. Rütubətli subtropik torpaqların mənimsənilməsi, meşələrin ləğv edilməsindən sonra yüksək enerji ilə inkişaf edən, güclü eroziya nəticəsində çətinləşir. Buna görə bu torpaqların kənd təsərrüfatında istifadəsi eroziyaya qarşı mübarizə tədbirləri tələb edir. 19.2. Quru subtropik meşələrin və kolluqların qəhvəyi torpaqları Quru meşələr ve kolluqlar altında əmələ gələn torpaqlar, Cənubi Avropada, Şimali Afrikada, Yaxın Şərqdə, Mərkəzi Asiyanın bir sıra rayonlarında geniş yayılmışdır. Şimali Amerikada bu torpaqlar Meksikada və ABŞ-ın cənub - şərqində və Avstraliyanın evkalipt meşələri və kolluqları altında məlumdur. Keçmiş SSRİ - də belə torpaqlara Qafqazın isti və quru rayonlarında, Krımın cənub sahillərində, Tyan- Şan dağlarında rast gəlinir. Bu torpaqlar Aralıq dənizi landşaftları üçün xüsusi ilə səciyyəvidir (şəkil 19.4). Bu landşaftların iqlimi müsbət orta illik temperatur ilə səciyyələnir. İllik yağıntıların miqdarı kifayət qədər çoxdur, 600 – 700 mm-ə yaxın, lakin il ərzində onların paylanması olduqca qeyri-bərabərdir. Yağıntıların çox hissəsi noyabrdan marta qədər əmələ gəlir, yayın isti aylarında yağışlar azdır. Nəticədə torpaqəmələgəlmə prosesi bir-birini əvəz edən iki dövr şəraitində gedir: rütubətli və mülayim-quru və isti. 143 Aralıq dənizi torpaqları, həmişəyaşıl palıd, dəfnə, dənizkənarı şam, ağacşəkilli ardıcdan ibarət quru meşələr altında, eləcədə yemişandan, qaratikandan, tüklü palıddan və b. ibarətdir. Bu torpaqlar həm də şiblək və makvis tipli kserometrik kollar altında əmələ gəlir. Quru meşələrin bitkilərində gül elementlerinin miqdarı yüksəkdir ki, gül elementləri sırasında kalsium üstündür. Aralıq dənizi ərazisi torpaqəmələgətirən süxurların xüsusi xarakteri ilə fərqlənir. Burada nə boreal qurşaq üçün xas olan qalın buzlaq çöküntüləri və nə də subboreal qurşaq üçün səciyyəvi olan löslər və lösşəkilli çöküntülər yoxdur. Torpaqəmələgətirən süxurlar əsasən nazik qatlı pleystosen çöküntülərindən Şəkil 19.4. Subtropik vilayətlərin qəhvəyi, qırmızı – qəhvəyi torpaqlarının coğrafi yayılma arealları 144 ibarətdir. Birincisi burada geniş yayılmış əhəngdaşı, ikincisi püskürmə və metamorfik süxurları qırmızı rəngli aşınma qabığının su ilə yuyulması və çökdürülməsi, üçüncüsü atmosferdən çökən tozlu materialların daxil olması bu çöküntülərin əmələ gəlməsinə mühüm təsir göstərmişdir. Şəkil 19.5. Əmələgəlmə prosesində pleystosen çöküntüləri əhəngdaşlarında parçalanması hesabına kobud qırıntılı karbonat materialları zənginləşmişlər. Buna əsasən, eləcə də karbonatlı suların təsiri nəticəsində bu çöküntülər kalsiumla zənginləşmişdir. Əhəngdaşları bir qayda olaraq yüksək dərəcədə çatlı və 145 karstlaşmışdır. Bu da torpaqəmələgətirən süxurların və torpağın yaxşı dərinləşməsinə səbəb olur və onların qurumasını gücləndirir. Neogenin axırında - pleystosenin əvvəlində coğrafi şəraitlərin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq, qırmızı rəngli aşınma məhsulları yüksək enerji ilə aşınmaya uğramışlar. Bu halda əhəngdaşları gilli hissəciklərin, narın süzüntülərini çökdürən özünəməxsus geokimyəvi ekran rolunu oynamışdır. Nəticədə karslaşmış əhəngdaşları üzərində çox vaxt əhəngdaşlarının kobud qırıntıları ilə zənginləşmiş qırmızı rəngli gilli hissəciklərin narın süzülmüş yağıntıları əmələ gəlmişdir. Bu çöküntülər “terra rossa” (qırmızı torpaq) adını almışdır. Buna oxşar şəkildə əhəngdaşları üzərində “terra fusca” adlanan qonur gillərin daha sonrakı toplantıları əmələ gəlmişdir. Aralıq dənizi vilayətlərində “terra rossa” geniş yayılmışdır və bəzi rayonlarda əsas torpaqəmələgətirən süxurlardır. Qırmızı rəngli gillərin dəfələrlə yenidən çökmələri və onların neogendən sonra hipergenezin qonur rəngli narındispersli məhsulları ilə qarışması Aralıq dənizinin bir çox rayonlarında torpaqəmələgətirən süxurların və torpaqların qırmızımtıl rənginə səbəb olmuşlar. Torpaqların morfologiyası aşağıdakı kimidir: humus qatı qəhvəyi və ya tünd qəhvəyi rəngə, topavari struktura və 20 – 30 sm qalınlığa malikdir. Dərində çox vaxt, karbonat yenitörəmələrinə malik bərkimiş qat yerləşir. Nisbətən rütubətli rayonlarda onlar 1–1,5m dərinlikdə yerləşirlər, arid rayonlarda karbonatlı psevdomitsellər humus qatındadır. Bərkimiş qatın 146 rəngi kəskin qəhvəyidir, az miqdarda qırmızı rəngli neogen aşınma qabığının narındispersli mineralları qırmızımtıl rəngə çalır. Altda torpaqəmələgətirən və ya az qalın olan ana süxur qatına malik, döşəmə süxuru (əhəngdaşları, şistlər və s.) yerləşir. Belə hallar, xüsusən Krımın cənub sahilləri üçün səciyyəvidir, burada torpaqlar çox zaman 20 – 30 sm qalınlığa malik olub və döşəmə süxuru – mezazoy şistlərinin – kobud qırıntılı materialları ilə zənginləşmişdir. İki min ildən artıq aparılan plantaj 9 9 nəticəsində Krımın cənub sahil torpaqlarında şist qırıntılarının miqdarı xeyli çoxalmışdır. Buna görə də Krımın cənub sahillərində yayılmış şist təbəqəsi qırıntıları ilə zənginləşmiş torpaqları əvvəllər şiferli (şistli) torpaqlar adlandırmışlar. Analitik məlumatlar göstərir ki, torpaqlar aşağıdakı genetik xüsusiyətləri ilə səciyyələnir: 1. Torpaq profili boyu dərinlik üzrə humusun miqdarının çox tədriclə azalması. 2. Yaxşı ifadə edilmiş karbonat toplantı qatı, humus qatının alt hissəsindən və karbonat qatının yuxarı hissəsindən başlayaraq geniş intervalda narındispers hissəciklərin toplanması. Torpaq profili boyu narındispersli silikatlarin qeyri-bərabər paylanması genetik qatların kimyəvi tərkiblərində özünü əks etdirir. 3. Profilin yuxarı hissəsində reaksiyanın neytrala yaxın, aşağı hissəsində zəif qələvi olması. 9 Plantaj (plantage, frans) – üzüm və meyvə ağacları əkmək üçün torpağın dərin şumlanması 147 Yüklə 132,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|