Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali
Yüklə 132,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
yerləşən bütün hipergen təbəqə müasir torpaqəmələgəlmənin və aşınmanın nəticəsidir. Bu qatı təşkil edən müxtəlif törəmələr vahid torpaq profilinin tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilirdi. Bu fikir, tropik torpaqların profilinin, tropik qurşağın zonal-coğrafi şəraitlərinin təsiri altında, silisium, alüminium və dəmir oksidləri kalloidlərinin təkamülü nəticəsində əmələ gəldiyi haqqında anlayış sistemini işləyib hazırlamış alman alimləri P.Fagelerin (1930) və xüsusilə Q.Qarrasovitsin (1930) işlərində nəzəri surətdə əsaslandırılmışdır. Zol kolloidlərinin kaoqulyasiyasını və sabitləşməsini Qarrasovits müasir biokimyəvi şəraitlərlə əlaqələndirmiş və nəzəri olaraq profil qurmuşdur ki, burada hər bir təbii zonaya müəyyən torpaq tipi uyğun gəlirdi. Məsələn, savanna zonasında torpağın profili aşağıdakı quruluşa (yuxarıdan aşağıya doğru) malikdir: dəmirli bərk qabıq, dərinə getdikcə ilkin süxurların hesabına əmələ gəlmiş, qalın allit qatı ilə döşənmiş, tərkibində alüminium oksidi olan eyni bərk qabıqla əvəz olunur. Güman edilir ki, muson meşələri zonasında torpaq mütləq qırmızı gil qatı ilə başlanır, aşağıda pozulmuş siallit qatına keçir. Kolloidal kimyanın müddəalarının zonal torpaq-coğrafi şəraitlə əlaqələndirilməsi məntiqidir və buna görə də qeyd olunan fikirlər, geniş yayıla bilmişdir. Lakin, sonrakı tədqiqatlar bu fikirlərin yalnış olduğunu göstərdi. Müəyyən edildi ki, Qarrosovitsin və Fagelerin vahid profil qatı kimi baxdıqları müxtəlif törəmələr, çox vaxt ayrı-ayrılıqda mövcuddurlar və görünür ki, eyni vaxtda əmələ gəlməmişlər. Avstraliya torpaqşünasları (C.Preskott, S.Stifens və b.) müxtəlif 156 hipergen törəmələrin və müasir torpaqların eyni yaşda olmadıqlarını inandırıcı surətdə göstərmişlər. Sonradan Afrikanın aşınma məhsulları dəqiq öyrənildi və bu materikdə bir neçə hipergenez mərhələsinin olduğu və onlara uyğun, müasir torpaqların əmələ gəlmələrindən çox əvvəl formalaşmış qabıqlar müəyyən edilmişdir (V.V.Dobrovolskiy, 1971). Törəmələri, qədim qurunun bir çox rayonlarında geniş yayılmış, daha qədim hipergenez mərhələsinin izləri olduqca yaxşı saxlanılmışdır ki, onların ilk kristal süxurları əsasən qneyslərdən, kristal şistlərdən, amfibolitlərdən təşkil olunduğu üçün, adətən kaolinit qatı ilə qurtaran yaxşı differensasiya olunmuş profilə malik, qalın avtomorf aşınma qabığından ibarətdir. Bu aşınma qabıqları əsasən üst yura dövründən başlayaraq paleogenin axırınadək əmələ gəlmişlər. Ola bilsin ki, müxtəlif rayonlarda qədim avtomorf qabıqların yaşı müxtəlifdir. Lakin, onların hamısı, milyon illərlə hesablanan, olduqca uzun dövr ərzində əmələ gəlmişlər. Qranit və qneyslər üzərindəki qabıqların profili aşağıdakı quruluşa malikdir. Altda, ilk kristal süxurların dəyişilməsinin başlanğıc mərhələsi əks olunmuş qat yerləşir. Kütlənin yumşaq olmasına və asanlıqla dağılmasına baxmayaraq süxurların strukturu saxlanılır. Mikroskop altında görünür ki, torpaqəmələgətirən süxurlar hipergen silikatlarla, yəni çöl şpatları ilə - nazikpulcuqlu hidroslyudalarla, tünd rəngli minerallarla (biotit, amfibollar, piroksenlər) – hidroxloridlə, dəmir üç oksidlə əvəz edilir. Süxur müxtəlif rəngdədir, bəzi hallarda hipergen mineralların tərkibindən və miqdarından asılı olaraq, açıq 157 bənövşəyi, qırmızı, sarı rəngdə olur. Qatın qalınlığı çox böyük (20-30 m-ə qədər) ola bilir. Bu qat yuxarı istiqamətlərdə, onların tərkibindən yüksək mütəhərrik kimyəvi elementlər (natrium, kalium, kalsium), eləcə də dəmirin xeyli hissəsi kənar edildiyi üçün ağ rəngə keçir. Burada, bütün qata ağ rəng verən yenitörəmiş əsas mineral kaolinitdir. Süxurəmələgətirən ilk süxurlardan yalnız kvars qalır. Əgər ilk süxur alüminium ilə zəngin olan minerallardan təşkil edilmişdirsə, onda alüminium hidroksidi qrupunun mineralları əmələ gəlir. Bu yuxarı qat eroziyaya məruz qalmışdır. Bu səbəbdən onun qalınlığı əvvəlkinə nisbətən xeyli azalmışdı. Bəzən yaxşı saxlanılmış kaolinit qatının qalınlığı xeyli yüksək olsa da, bu qatın qalınlığı bir neçə metrlə ölçülür. Afrikanın qədim aşınma qabığının genetik qatlarının kimyəvi tərkiblərinin dəyişilməsinə dair belə məlumatlar vardır. Qədim aşınma qabıqlarının tərkibi, quruluşu və vəziyyətinin öyrənilməsinin nəticələri göstərir ki, onlar həllolmuş aşınma məhsullarını çıxarıb gətirən yavaş- yavaş süzülən suların təsiri altında əmələ gəlirlər. Yuyan rütubət rejimini və məhsuldar bitki örtüyünü müəyyən edən yaxşı atmosfer rütubətlənməsi, çoxlu miqdarda asan həll olan turş humus maddəsinin daxil olmasını təmin edən və üst qatların yumşaq təbəqəsini eroziyadan qoruyub saxlayan, olduqca sabit meşə biosenozu, qədim aşınmanın mühüm amilləri olmuşlar. Lakin, bu prosesin davamiyyət müddəti – aşınma qabığının qalın avtomorf torpaqlarının əmələ gəlməsində mühüm şərtdir. 158 Yüklə 132,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|