Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

yuyulduqdan   sonra   bu   qatlar   kip   karbonatlı   qabıqlar
şəklində   relyefin   nisbətən   cavan   səviyyələrini   əmələ
gətirirlər.   Beləliklə,   əgər   laterit   qabıqlar   humid
landşaftların   hidromorf   törəmələrindən   ibarətdirsə,
karbonatlı   qabıqlar   bu   törəmələrin   arid   variantlarıdır.
Görünür, Afrikanın   Kalaxari   səhrasında   və  Avstraliyanın
quraq   rayonlarında   rast   olan   silisumlu   (opallı)   qabıqlar
buna oxşar mənşəyə malikdirlər. 
20.2. Tropik torpaqəmələgəlmənin ümumi
xüsusiyyətləri
 
Tropik   torpaqəmələgəlmə   şəraitləri   bütünlükdə
olduqca   özünəməxsusdur.   Onlar,   birincisi,   tropik
qurusunun   çox   hissəsində   aşınma   proseslərinin   ümumi
inkişaf   xüsusiyyətlərinə   və   bundan   asılı   olaraq,   eyni
torpaqəmələgətirən süxurlara görə; ikincisi, müasir tropik
qurşağının   iqlim   və   bitki   örtüyünün   xarakter
xüsusiyyətlərinə görə müəyyən edilir.
Qədim qurunun ərazisində qırmızı çöküntülər geniş
yayıldığı üçün onlar tropiklərin ən tipik torpaqəmələgətirən
süxurlarıdır.   Laterit   və   karbonatlı   aşınma   qabıqları
torpaqəmələgəlmə və bitki həyatı üçün az əlverişlidir, ona
görə də onların çıxıntıları üzərində adətən torpaq örtüyü
yoxdur   və   məhsuldar   deyildir.   Qədim   aşınma   qabıqları
daha   cavan   törəmələr   altında   basdırılmışdır.
Torpaqəmələgətirən   süxurlar   arasında   qırmızı   rəngli
süxurlar üstün olduğu üçün tropik torpaqların çoxu qırmızı
və ya buna yaxın rəngə malikdirlər. Bu, onların adlarında
öz əksini tapmışdır, onlar qırmızı, narıncı, sarı torpaqlar
163

---

adlanır.   Qeyd   etmək   lazımdır   ki,   bu   rəngləri,   müxtəlif
müasir bioiqlim şəraitlərində əmələ gələn torpaqlar irsən
qəbul   edirlər.   Qırmızı   rəngli   çöküntülərlə   yanaşı,   boz
rəngə malik göl gillicələri, açıq sarı rəngli qumsal allüvial
çöküntülər,  qonur   vulkanik   aqlomeratlar   və   küllər   və   b.
torpaqəmələgətirən   süxur   kimi   qeyd   edilə   bilər.  Qırmızı
rəngli törəmələr gilli tərkibdə ola bilmələrinə baxmayaraq,
bu çöküntülərin onların üzərində inkişaf edən torpaqların
udma   qabilliyyətləri   çox   aşağıdır.   Qırmızı   rəngli
törəmələrin  əmələgəlmələri  prosesində,  gilli  mineralların
səthində   üçvalentli   dəmirin   ionları   möhkəmlənir.   Bu,
nəinki gilli hissəciklərin qırmızı rənginə səbəb olur, həm
də onların udma qabiliyyətini xeyli aşağı salır.
Havanın yüksək sabit tempuraturu-tropik qurşağın
mühüm   xüsusiyyətidir,   buna   görə   atmosferin
rütubətlənmə   xarakteri   xüsusi   əhəmiyyət   kəsb   edir.
Tropiklərdə buxarlanmanın miqdarı yüksək olduğu üçün,
yağıntıların   illik   miqdarı   atmosferin   rütubətlənməsi
haqqında   təsəvvür   yaratmır.   İl   müddətində   tropik
torpaqlarında atmosfer çöküntülərinin hətta xeyli yüksək
miqdarı şəraitində yuyan su rejimi yumayan su rejimi ilə
əvəz   edilə   bilər.   60mm-dən   aşağa   atmosfer   yağıntıları
olan ayları - quru, 100mm-dən çox olduqda isə rütubəli
hesab etmək qəbul olunmuşdur. 60mm-dən aşağı aylıq
atmosfer   yağıntıları   buxarlanmış   səviyyəsinə   çatmır,
bütün su evatranspirasiyaya sərf edilir və bu ayda torpaq
nəinki yuyulmur, həm də, bitkilər tərəfindən mənimsənilə
bilən su ehtiyatlarını itirir və quruyur. Güclü səthi axın və
qrunt sularının səviyyəsinin yüksəlməsi nəticəsində relyef
depressiyaları və alçaq ovalıqları müəyyən vaxt ərzində
164

---

bataqlıqlaşmışlar.  Buna   görə   tropiklərdə,   sabit   atmosfer
rütubətinə   (avtomorf)   və   daimi   qrunt   rütubətinə
(hidromorf)   malik   torpaqlardan   başqa,   mövsümi
hidromorfizm   şəraitində   inkişaf   edən   geniş   torpaqlar
qrupu mövcuddur.
Tropiklərin   tempuratur   şəraitləri   il   müddətində
bitkilərin   vegetasiyasına   imkan   yaradır.   Optimal
rütubətlənmə   şəraitində   torpaq-bitki   sistemində   kimyəvi
elementlərin   miqrasiyası,   yüksək   quraq   landşaftlarına
nisətən,   tropik   landşaftlarında   daha   intensiv   gedir.   Bu
halda, kimyəvi elementlərin illik bioloji dövriyyə tutumu və
bitkilərin biokütləsinin miqdarı başqa şəraitlərə nisbətən,
tropiklərdə xeyli böyükdür. Lakin, tropik qurusu daxilində -
atmosfer   yağıntılarının   miqdarı   evatranspirasiyanın
ölçüsündən   yuxarı   olan,   yüksək   rütubətli   vilayətlərdən,
yarımsəhra   və   səhralara   qədər,   müxtəlif   dərəcədə
atmosfer   rütubəti   olan   ərazilər   mövcuddur.   Müxtəlif
rütubətlənmə şəraitlərinə münasib olaraq tropik ölkələrinin
bitki tipləri də olduqca müxtəlifdir.
Yuxarıda qeyd olunanlardan göründüyü kimi, tropik
torpaqlarının   öyrənilməsi   olduqca   mürəkkəb   problemdir.
Bu   torpaqların   genezisi,   nomenklaturası   və   təsnifat
məsələləri işlənib hazırlanma mərhələsindədir.
20.3. Yağışlı (daimi rütubətli) tropik meşə
landşaftlarının torpaqları
Bu torpaqlar, quru sahələrin daha məhsuldar bitki
qruplarının - daimi rütubətli tropik meşələrin örtüyü altında
əmələ gəlirlər. Onlar Cənubi Amerika, Afrika, Madaqaskar,
165

---

Cənub-Şərqi Asiya, İndoneziya, Filippin, Yeni Qvineya və
Avstraliya qitəsində geniş ərazilərdə yayılmışdır.
Onların   əmələ   gəldiyi   iqlim   şəraitləri   bütün   il
müddətində   yüksək   atmosfer   yağıntıları   ilə   səciyyələnir.
Quru   mövsüm   adətən   1-2   aydan   çox   olmur.   İllik
yağıntıların miqdarı 1800-2000mm-dir, lakin bəzi yerlərdə
5000-8000mm-ə qədər yüksəlir, başqa yerlərdə isə 1600-
1700mm-ə   qədər   aşağı   enir.   Düşən   rütubətin   xeyli
miqdarı bu landşaftların həddindən artıq rütubətlənməsinə
səbəb   olmur.   Ən   yüksək   dərəcədə   rütubətlənən   tropik
meşələrində belə, bataqlıqlaşma hadisələri yoxdur. 
P.U.Riçardsın   (1961)   məlumatlarına   görə
Braziliyanın   həmişəyaşıl   meşələrində   su   balansı
aşağıdakı sxemə malikdir (atmosfer yağıntılarının cəminə
görə, %-lə):
Ağacların çətirləri tərəfindən tutulan və buxarlanan..................20%
Ağacların qabığı tərəfindən udulan...........................................10%
Torpaq səthindən buxarlanan...................................................10%
Desuksiya..................................................................................20%
Səthi axım.................................................................................30%
Qrunt sularına süzülən..............................................................10%
Cəmi:   100%
Tropik landşaftları çox istilik qəbul edir. Orta aylıq
tempuraturu 20°C-dən yüksəkdir, bu miqdar il ərzində 3-
5°C dəyişilir.
Bol   istilik   və   rütubət   dünya   biosenozlarının
sırasında ən böyük biokütlənin – orta hesabla 5000 c/h,
bəzən   isə   17000   c/h-dan   yüksək   quru   üzvi   maddələrin
əmələ gəlməsinə səbəb olur. İşıq enerjisindən maksimum
dərəcədə istifadə etmək üçün 30-40m hündürlükdə olan
166

---