Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

Şəkil 21.2. Fraqmentar torpaqların quruluşu.
I-   inkişaf   etməmiş   fraqmentar   torpaq;   II-   profili   zəif
differensasiya   olunan   fraqmentar   torpaq;   III-   tam   formalaşmış
fraqmentar torpaq
21.3. Dağlıq   ölkələrin  spesifik torpaqları
Spesifik dağ    torpaqları  arasında  birinci növbədə
dağ – çəmən   torpaqlarını qeyd     etmək vacibdir. Onlar,
yüksək dağların soyuq iqlimi  və güclü günəş   radiasiyası
şəraitlərində   əmələ   gəlir.   Alp   və   subalpların   sıx   bitki
örtüyü   xeyli   miqdarda,  həm   yerüstü,  həm   də  köklərdən
ibarət   bitki   qalıqlarının   əmələ   gəlməsinə     səbəb   olur.
Vegetasiya   dövrü   qısadır   (2   –   3   ay),       yağıntıların
miqdarı çoxdur (800–dən 1200–1500mm-ə qədər). Qısa
mövsüm   torpaqda   rütubət   nəticəsində   mikrobiolji
prosesləri   zəiflədir,   üzvi   qalıqlar   tam   parçalanmır.
Nəticədə,   dağ-çəmən   torpaqları   profilinin   yuxarı
hissəsində    kobud    humusla    zəngin,    çimli    humus
qatı   əmələ gəlir. Alp çəmənliklərinin torpaqları çox   vaxt
nazik  torflu  qata malikdirlər. Buna misal olaraq, Elbrusda
olan dağ – çəmən torpaqlarını göstərmək olar . 
192

---

Dağ–çəmən   torpaqları   humusunun   fraksion
tərkibində,   çox   vaxt   humin   turşuları   miqdarından   üstün
olan,   çoxlu   fulvoturşular   vardır.   Sulu   çəkintilərinin
reaksiyası turşdur, profilin aşağı hissəsində turşuluq daha
da artır. 
Yüksək     dərəcədə     quru   iqlim   şəraitində   dağ   –
çəmən   torpaqları   əvəzində
 dağ–çəmən   bozqır
torpaqları    əmələ       gəlir.   Bu     torpaqlar,   dağ–çəmən
torpaqlarından fərqli olaraq, yaxşı ifadə edilmiş   qonur –
qəhvəyi  humus qatına malik olmaqla  zəif   yuyulmuşlar,
neytral və ya zəif qələvi reaksiyaya malikdirlər və aşağı
hissədə adətən karbonatlı qat vardır.
Pamirin   şərq   yarısında   və Tyan - Şanın daxili
hissələrində   arid   iqlimdə   özünəməxsus  yüksək   dağ
səhra   torpaqları  inkişaf   etmişdir.   Onlar   az   humuslu,
karbonatlıdır və çox halda şorlaşmışlar.
Dağ   torpaqlarının   xarakterinə  dağ   süxurlarının
kimyəvi   tərkibi   böyük   təsir   göstərir.   Mərkəzi   və   Şərqi
Sibirin     dağ tayqa torpaqlarında dağ süxurlarının təsiri
altında kalsiumla zəngin   olan   karbonatlı   dağ   tayqa
torpaqları,   əsasən   kvarsdan   və   çöl   şpatlarından   təşkil
olunmuş         süxurlar   üzərində   isə  donuşlu   dağ  tayqa
torpaqları inkişaf tapmışdır.
Şaquli  zonallığın müxtəlif strukturalarında, relyefin
və   geoloji   quruluşun   güclü   təsiri,   torpağın     spesifik
xüsusiyyətləri   –   bütün   bunlar   torpaq   örtüyünün
quruluşunda böyük mürəkkəbliyə səbəb olmuşdur.
21.4.   Dağlıq ərazi torpaqlarının kənd təsərrüfatında
istifadəsi
193

---

Dağlıq   ölkə    torpaqlarının    kənd təsərrüfatında
istifadəsi özünün bir sıra       spesifik     xüsusiyyətləri     ilə
fərqlənir. Əksər   dağ   torpaqları  yüksək məhsuldarlığa
malik otlaqlar (yaylaqlar) altında     istifadə     edilir.     Bəzi
dağlıq ərazi torpaqları coğrafi  qurşaqlardan  asılı   olaraq
üzüm, sitrus, çay, meyvə və texniki       bitkilər (pambıq,
tütün, dərman xaşxaşı və s) altında istifadə olunur. Lakin
mürəkkəb relyefi,     humus qatı qalınlığının azlığı, əksər
hallarda   şiddətli   daşlı   –   çınqıllı   olması,     mexanizasiya
işlərini   çətinləşdirən   dağ   süxur   töküntüləri   və   sal
süxurların səthə     çıxması və s. səbəblər üzündən dağ
torpaqları əkinçilikdə çox zəif istifadə olunur.
Torpaq   sahələrinin   strukturasına uyğun gəldikdə
burada otlaq sahələrinin ən çox dağ–tundra, dağ–çəmən
və dağ zonalarında yayıldığını görürük. Alp   çəmənlikləri
çox     əlverişli     yay     otlağı   olması ilə nəzəri cəlb edir.
Qalan sahələr meşə ilə örtülüdür. 
Kənd   təsrrüfatında  ən   intensiv istifadə  olunan
torpaqlara misal olaraq qonur dağ – meşə, dağ – qəhvəyi,
dağ   qara və dağ   şabalıdı   torpaqları misal göstərmək
olar. Dağ bozqır   zonasının 10–12%-i əkinçilikdə  istifadə
edilir. Dağ yarımsəhra və dağ səhra torpaqlarında dəmyə
əkinçiliklə   birlikdə   suvarılan   əkinçilik   də   xeyli   inkişaf
tapmışdır. Suvarma tətbiq  etməklə burada dənli bitkilər,
tərəvəz,   efir   yağlı   bitkilər,   pambıq   və   texniki   bitkilər
becərilir.
Dağlıq   ərazilərdə,   bəzi   sahələrdə   şiddətli
eroziyanın   inkişafı   ilə   əlaqədar   əkinçilik   məhdud   inkişaf
tapmışdır. Burada təsərrüfatlara sel hadisələri xeyli zərər
yetirir.     Buna   görə   də   dağ     torpaqlarını       əkinçilikdə
194

---

mənimsəyən   zaman   torpağın     qorunması   tədbirlərinə   :
meşələrin     mühafizəsinə,   axımın   tənzim   edilməsi
məqsədilə   sel   əleyhinə   qurğuların   tikilməsi,   otlaq
sahələrindən səmərəli istifadə       etmək, xüsusi becərmə
tətbiqi, terraslaşdırma  və yamaclarda meşəsalmaya ciddi
diqqət yetirilməlidir.
Dağlıq ölkələrdə dik yamacların   terraslaşdırılması
çox   baha   başa   gələn   tədbirdir.   Bunun   tətbiqi     iqtisadi
cəhətdən rentabelli bitkilər (sitrus, çay, üzüm  və s)   üçün
hazırlanmalıdır. Asiya       və   Cənubi  Amerikanın   bir   sıra
aztorpaqlı ölkələrində     terraslaşdırma     tədbiri     çoxdan
aparılır. Məsələn, Cənubi Çində, Birmada,   Hindistanda,
və b. Cənub   –   Şərqi     Asiya     ölkələrində   yamacların
çəltik     tarlaları   altında     istifadəsi     min     illər    ərzində
yaradılmışdır. Yamacların terraslaşdırılması Yaponiyanın,
İndoneziyanın     və   Fillippinin   dağ yamacları üçün də
səciyyəvidir.
Dağlıq ölkələrdə   torpaq   münbitliyini   yüksəltmək
tədbirlərinə   bir   də   üzvi   və   mineral   gübrələrin   tətbiq
edilməsi və turş torpaqların əhənglənməsidir.
Dağ  əkinçiliyi üçün çətinlik törədən   məsələlərdən
biri  də orada mexanizasiya  işlərinin  mürəkkəbliyi, xüsusi
dağ traktorlarının, kombaynlarının  tətbiqinin    çətinliyidir.
Ən nəhayət otlaqların (yaylaqların) səmərəli       istifadəsi
üçün  orada   otarılmanın  normaya   uyğun   aparılması   çox
zəruridir.
195

---