Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

şabalıdı,   boz   və   qonur   meşə,   tünd   preri   torpaqları)
aparılmalıdır.
Keçmiş   SSRİ üçün   də torpaqların   istifadəsində
qeyri-bərabərlik səciyyəvi haldır (şəkil   22.3). Bu onunla
əlaqədardır   ki,   SSRİ   ərazisinin     xeyli   hissəsi   kənd
təsərrüfatı   üçün     az   yararlı,   əlverişli   olmayan   coğrafi
şəraitdə     yerləşmişdi.   Burada   əkinçilik     əsasən     meşə-
bozqır   və   bozqır   landşaftlarında,   qismən     isə     cənub
vilayətlərinin     meşə   və   meşə-bozqır   zonalarında     cəm
edilmişdir.   Statistik   məlumatlara   görə   SSRİ     ərazisinin
cəmi   16%-ni   tutan     meşə-bozqır,   bozqır,   quru–bozqır
zonalarında     əkin     sahələlərinin     75,2%-i,   cənub   tayqa
zonasında  isə 17%-i yerləşir. Bu cəhətdən  SSRİ ərazisi
torpaq   fondunun   8%-ni   təşkil   edən   qara   torpaqların
əhəmiyyəti   xüsusilə böyükdür. Lakin belə   az olmasına
baxmayaraq,   SSRİ   əkin   sahələrinin     50%-dən   çoxunu,
satılıq   taxıl   məhsulunun     80%-ni   qara   torpaqlar     təmin
edir. 
Dünya   miqyasında     aparılan     tədqiqatlarla   və
təcrübələrlə     müəyyən   edilmişdir   ki,   müasir   dövrdə
əkinçilik   təsərrüfatına     yararlı   olan     əlverişli   torpaq
sahələri  demək olar ki, mənimsənilmişdir, əlavə sahələri
əkin   dövriyyəsinə       cəlb     etmək   üçün     aqromeliorativ
tədbirlər,   rekultivasiya   işləri,   qurutma   və   suvarma
tədbirləri  həyata keçirilməlidir. 
206

---

Cədvəl 22.3. Dünya torpaqlarının əkinçilikdə müasir istifadəsi və
inkişaf proqnozları (N.N.Rozov və M.N.Stroqanovaya görə, 1979)
Coğrafi qurşaqlar
və torpaq qrupları
Müasir becərilən
sahələr
Səmərəli istifadə
olunan sahələr
Milyo
n
km
2
Torp
aq
qrup
u
sahə
sində
n,%-
lə
Düny
anın
torpa
q
örtüy
ündə
n,
%-lə
Milyo
n
km
2
,
Torp
aq
qrup
u
sahə
sində
n,%-
lə
Düny
anın
torpa
q
örtüy
ü
sahə
sində
n, %-
lə
1
  2
3
4
5
6
7
TROPİK
Daima rütubətli
meşələrin
torpaqları (qırmızı
və sarı ferralit)
1,9
7,4
1,4
6,1
23,6
4,5
Mövsümi rütubətli
landşaftların
torpaqları (qırmızı
savanna,bərkimiş
qara)
2,2
12,6
1,7
5,9
33,9
4,3
Yarmsəhra və
səhra torpaqları
0,1
0,8
0,1
0,1
7,7
0,7
Subtropik
Qurşaq üzrə cəmi
4,2
7,2
3,1
3,0
23,0
9,5
Daima rütubətli
meşələrin
torpaqları
(qırmızı,sarı
torpaqlar)
1,3
19,7
1,0
1,7
25,8
1,7
Mövsümi rütubətli
landşaftların
2,2
25,6
1,6
3,2
37,2
2,4
207

---

torpaqları
(qəhvəyi və b.
Torpaqlar)
Yarımsəhra və
səhra landşaftının
torpaqları
0,8
7,6
0,5
1,1
10,4
0,8
Quşaq üzrə cəmi
4,3
16,8
3,1
6,0
42,8
4,9
Subboreal
Enliyarpaqlı
meşələrin və
prerilərin
torpaqları (qonur
meşə və b)
2,0
33,4
1,5
2,2
36,7
1,7
Bozqır
landşaftların
torpaqları
(qara,şabalıdı
torpaqlar)
2,5
31,6
1,9
3,0
3,8
2,2
Yarımsəhra və
səhra
landşaftların
torpaqları
0,1
1,3
0,1
0,3
3,8
0,2
Qurşaq üzrə cəmi
4,6
21,0
3,4
5,5
15,0
4,1
Boreal
İynəyarpaqlı və
qarışıq meşələrin
torpaqları
(podzol,çimli-
podzol torpaqlar)
1,3
8,4
1,0
2,0
13,0
1,5
Donuşlu tayqa
landşaftının
torpaqları
-
-
-
0,1
1,2
0,1
Qurşaq üzrə cəmi
1,3
5,4
1,0
2,1
8,8
1,5
Qütb
Arktika və tundra
landşaftının
torpaqları
-
-
-
-
-
-
208

---

Dünya qurusu
üzrə (buzlaqlarsız
və sularsız)
14,4
-
10,8
26,6
-
19,9
209

---

Şəkil   22.3.   Şərqi   Avropa   düzənliyində   fiziki-coğrafi   şəraitin
şimaldan   cənuba   doğru   dəyişməsi:   1)   temperatur;   2)   rütubət
əmsalı; 3) çürüntü qatının qalınlığı; 4) torpaq qatının qalınlığı
210

---

Ümumiyyətlə   kənd   təsərrüfat  
  məhsullarının
artırılması  ekstensiv yolla, əkinəyararlı sahələri artırmaq
hesabına   deyil,   istifadə     edilən     mövcud   torpaq
fondundan     daha   səmərəli     və   intensiv   istifadə   etmək,
torpağın   münbitliyini   artırmaq üçün kompleks tədbirlər
həyata keçirmək istiqamətində aparılmalıdır. 
Konkret   torpaq-coğrafi   şəraiti     nəzərə   almaqla   əkin
sahələrinin  səmərəli istifadə edilməsi  müasir  dovrün  ən
mühüm  problemlərindən biridir.
211

---

XXIII FƏSİL
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TORPAQ
ZONALARI VƏ ONLARIN MÜXTƏSƏR
SƏCİYYƏSİ
Azərbaycan respublikasının ərazisi təbii – coğrafi
xüsusiyyətlərinə görə çox müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Burada
yer   kürəsinə   xas   olan   bütün   landşaft   və   iqlim   tiplərinin
(tropik   meşə   və   qismən   savanna   –   landşaftlarından
başqa) hamısına rast gəlinir. Keçmiş SSRİ məkanının heç
bir   yerində   Azərbaycan   ərazisində   olduğu   kimi   torpaq
müxtəlifliyi nəzərə çarpmır. Belə heyratamiz müxtəlifliyin
səbəbi torpaqəmələgətirən amillərin – relyef, iqlim şəraiti,
torpaqəmələgətirən süxurlar, bioloji amillər, torpağın yaşı
və antropogen amillərin birgə təsirinin nəticəsidir. Burada
relyefin   kəskin   dəyişməsinə,   biocoğrafi   xüsusiyyətlərin,
hidrotermik   rejimin   və   başqa   amillərin   də   kəskin
dəyişməsinə,   torpağın   şaquli   zonallıq   qanununun
yaranmasına,   bir–birini   əvəz   edən   ayrı–ayrı   torpaq
tiplərinin, yarımtiplərinin morfoloji, kimyəvi, fiziki – kimyəvi
və   elecədə   mineroloji   xassələrinin   müxtəlifliyinə   səbəb
olmuşdur.   Bunu   Gamış   dağdan   Axvay   dağının
zirvəsinədək   tərtib   olunmuş   köndələn   torpaq   profilindən
də aydın görmək olar (Şəkil 23.1.).
Coğrafi
 
vəziyyəti
 
və
 
orogeomorfoloji
xüsusiyyətlərindən   asılı   olaraq   Azərbaycan   ərazisində
yayılmış torpaqları iki böyük qrupa – dağlıq və düzənlik
torpaqlarına bölmək olar.
Torpaqəmələgəlmə xüsusiyyətlərindən asılı olaraq
dağlıq   ərazi  torpaqları   morfoloji   cəhətdən   profilinin
nisbətən   qısalığı,  əksərən  yuxalığı,  skeletli   və   daşlı 
212

---