şabalıdı, boz və qonur meşə, tünd preri torpaqları)
aparılmalıdır.
Keçmiş SSRİ üçün də torpaqların istifadəsində
qeyri-bərabərlik səciyyəvi haldır (şəkil 22.3). Bu onunla
əlaqədardır ki, SSRİ ərazisinin xeyli hissəsi kənd
təsərrüfatı üçün az yararlı, əlverişli olmayan coğrafi
şəraitdə yerləşmişdi. Burada əkinçilik əsasən meşə-
bozqır və bozqır landşaftlarında, qismən isə cənub
vilayətlərinin meşə və meşə-bozqır zonalarında cəm
edilmişdir. Statistik məlumatlara görə SSRİ ərazisinin
cəmi 16%-ni tutan meşə-bozqır, bozqır, quru–bozqır
zonalarında əkin sahələlərinin 75,2%-i, cənub tayqa
zonasında isə 17%-i yerləşir. Bu cəhətdən SSRİ ərazisi
torpaq fondunun 8%-ni təşkil edən qara torpaqların
əhəmiyyəti xüsusilə böyükdür. Lakin belə az olmasına
baxmayaraq, SSRİ əkin sahələrinin 50%-dən çoxunu,
satılıq taxıl məhsulunun 80%-ni qara torpaqlar təmin
edir.
Dünya miqyasında aparılan tədqiqatlarla və
təcrübələrlə müəyyən edilmişdir ki, müasir dövrdə
əkinçilik təsərrüfatına yararlı olan əlverişli torpaq
sahələri demək olar ki, mənimsənilmişdir, əlavə sahələri
əkin dövriyyəsinə cəlb etmək üçün aqromeliorativ
tədbirlər, rekultivasiya işləri, qurutma və suvarma
tədbirləri həyata keçirilməlidir.
206
Cədvəl 22.3. Dünya torpaqlarının əkinçilikdə müasir istifadəsi və
inkişaf proqnozları (N.N.Rozov və M.N.Stroqanovaya görə, 1979)
Coğrafi qurşaqlar
və torpaq qrupları
Müasir becərilən
sahələr
Səmərəli istifadə
olunan sahələr
Milyo
n
km
2
Torp
aq
qrup
u
sahə
sində
n,%-
lə
Düny
anın
torpa
q
örtüy
ündə
n,
%-lə
Milyo
n
km
2
,
Torp
aq
qrup
u
sahə
sində
n,%-
lə
Düny
anın
torpa
q
örtüy
ü
sahə
sində
n, %-
lə
1
2
3
4
5
6
7
TROPİK
Daima rütubətli
meşələrin
torpaqları (qırmızı
və sarı ferralit)
1,9
7,4
1,4
6,1
23,6
4,5
Mövsümi rütubətli
landşaftların
torpaqları (qırmızı
savanna,bərkimiş
qara)
2,2
12,6
1,7
5,9
33,9
4,3
Yarmsəhra və
səhra torpaqları
0,1
0,8
0,1
0,1
7,7
0,7
Subtropik
Qurşaq üzrə cəmi
4,2
7,2
3,1
3,0
23,0
9,5
Daima rütubətli
meşələrin
torpaqları
(qırmızı,sarı
torpaqlar)
1,3
19,7
1,0
1,7
25,8
1,7
Mövsümi rütubətli
landşaftların
2,2
25,6
1,6
3,2
37,2
2,4
207
torpaqları
(qəhvəyi və b.
Torpaqlar)
Yarımsəhra və
səhra landşaftının
torpaqları
0,8
7,6
0,5
1,1
10,4
0,8
Quşaq üzrə cəmi
4,3
16,8
3,1
6,0
42,8
4,9
Subboreal
Enliyarpaqlı
meşələrin və
prerilərin
torpaqları (qonur
meşə və b)
2,0
33,4
1,5
2,2
36,7
1,7
Bozqır
landşaftların
torpaqları
(qara,şabalıdı
torpaqlar)
2,5
31,6
1,9
3,0
3,8
2,2
Yarımsəhra və
səhra
landşaftların
torpaqları
0,1
1,3
0,1
0,3
3,8
0,2
Qurşaq üzrə cəmi
4,6
21,0
3,4
5,5
15,0
4,1
Boreal
İynəyarpaqlı və
qarışıq meşələrin
torpaqları
(podzol,çimli-
podzol torpaqlar)
1,3
8,4
1,0
2,0
13,0
1,5
Donuşlu tayqa
landşaftının
torpaqları
-
-
-
0,1
1,2
0,1
Qurşaq üzrə cəmi
1,3
5,4
1,0
2,1
8,8
1,5
Qütb
Arktika və tundra
landşaftının
torpaqları
-
-
-
-
-
-
208
Dünya qurusu
üzrə (buzlaqlarsız
və sularsız)
14,4
-
10,8
26,6
-
19,9
209
Şəkil 22.3. Şərqi Avropa düzənliyində fiziki-coğrafi şəraitin
şimaldan cənuba doğru dəyişməsi: 1) temperatur; 2) rütubət
əmsalı; 3) çürüntü qatının qalınlığı; 4) torpaq qatının qalınlığı
210
Ümumiyyətlə kənd təsərrüfat
məhsullarının
artırılması ekstensiv yolla, əkinəyararlı sahələri artırmaq
hesabına deyil, istifadə edilən mövcud torpaq
fondundan daha səmərəli və intensiv istifadə etmək,
torpağın münbitliyini artırmaq üçün kompleks tədbirlər
həyata keçirmək istiqamətində aparılmalıdır.
Konkret torpaq-coğrafi şəraiti nəzərə almaqla əkin
sahələrinin səmərəli istifadə edilməsi müasir dovrün ən
mühüm problemlərindən biridir.
211
XXIII FƏSİL
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TORPAQ
ZONALARI VƏ ONLARIN MÜXTƏSƏR
SƏCİYYƏSİ
Azərbaycan respublikasının ərazisi təbii – coğrafi
xüsusiyyətlərinə görə çox müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Burada
yer kürəsinə xas olan bütün landşaft və iqlim tiplərinin
(tropik meşə və qismən savanna – landşaftlarından
başqa) hamısına rast gəlinir. Keçmiş SSRİ məkanının heç
bir yerində Azərbaycan ərazisində olduğu kimi torpaq
müxtəlifliyi nəzərə çarpmır. Belə heyratamiz müxtəlifliyin
səbəbi torpaqəmələgətirən amillərin – relyef, iqlim şəraiti,
torpaqəmələgətirən süxurlar, bioloji amillər, torpağın yaşı
və antropogen amillərin birgə təsirinin nəticəsidir. Burada
relyefin kəskin dəyişməsinə, biocoğrafi xüsusiyyətlərin,
hidrotermik rejimin və başqa amillərin də kəskin
dəyişməsinə, torpağın şaquli zonallıq qanununun
yaranmasına, bir–birini əvəz edən ayrı–ayrı torpaq
tiplərinin, yarımtiplərinin morfoloji, kimyəvi, fiziki – kimyəvi
və elecədə mineroloji xassələrinin müxtəlifliyinə səbəb
olmuşdur. Bunu Gamış dağdan Axvay dağının
zirvəsinədək tərtib olunmuş köndələn torpaq profilindən
də aydın görmək olar (Şəkil 23.1.).
Coğrafi
vəziyyəti
və
orogeomorfoloji
xüsusiyyətlərindən asılı olaraq Azərbaycan ərazisində
yayılmış torpaqları iki böyük qrupa – dağlıq və düzənlik
torpaqlarına bölmək olar.
Torpaqəmələgəlmə xüsusiyyətlərindən asılı olaraq
dağlıq ərazi torpaqları morfoloji cəhətdən profilinin
nisbətən qısalığı, əksərən yuxalığı, skeletli və daşlı
212
Dostları ilə paylaş: |