Jismoniy tarbiya nazariyasi va

Fiziologik asosi. I. 
M. Seclienov va 
I. P. 
Pavlov ishlarida 
erkin h a ra k a tlarn i s h ak llan tirish n in g asosiy fiziologik m e- 
x a n iz m i an iq la b berilg an . V a q tin c h a alo q a la rn in g tashkil 
b o ‘lishi yordamida, maxsus harakat aktining bajarilishi bosh-
55

---

qariladi. Ularning asosida birinchi tartibda shartli reflekslar 
tashkil bo'lishi yotishi mumkin.
Harakat malakasini shakllantirish jarayoni shartli ravishda 
uchta li/iologik bosqichga b o iin ad i. (H arakat faoliyatlarning 
bcvosita qaytalanishi bilan bog‘liq b o ‘lgan fiziologik bosqichlar 
listicla so'z ketyapti.) D em ak, bu yerda harakat faoliyatlar 
oldingi amaliy bajarilishining motivatsiyasi (sabablari) Ko‘rib 
cliiqilmaydi.
1- bosqich markaziy nerv sistemasida q o ‘zg‘atish jarayo- 
nining keng irradiatsiyasida shartli reflekslar aloqalarining 
kelishi bilan xarakterlanadi.
2- b o sq ich to r m o z ja ra y o n in in g rivojlanishi, o rtiq c h a
q o ‘zg ‘alish irradiatsiyasining ch eklanishi bilan farq qiladi. 
O rtiq c h a h arak a tlarn i y o ‘qotib, harak at faoliyatlarni biroz 
t o ‘g ‘ri bajarish bunga taalluqli.
3- bosqich dinamik stereotip harakatning vujudga kelishini 
ta ’minlash, to ‘g‘ri shartlashgan, takomillashgan harakat fao­
liyatlarni bajarish bilan xarakterlanadi.
D inam ik stereotip bir xil (standart) faoliyatlarda asosiy 
fiziologik harakat sistemasidan iborat (masalan, y o ‘lak b o ‘ylab 
yugurish), uning harakatini tashkil etuvchi izchillik stereotipik 
q ay talan ad i. A m m o , d in a m ik stereo tip o rg an iz m m u h itg a 
moslanishining yagona formasi hisoblanadi (I. P. Pavlov).
H a r a k a t m a lak asi s h a k lla n is h in in g fizio lo gik fazasini 
harakat faoliyatlariga o ‘rgatish etapi bilan aralashtirib b o ‘l- 
maydi. ( 0 ‘rgatish strukturasiga qaralsin.) Fiziologik bosqich 
bu — organizmga harakat faoliyatlarining t a ’siri asosida kela- 
digan biologik jarayondir.
0 ‘rgatish bosqichlari, etaplari bu — o ‘qituvchi va o ‘quv- 
chilarning oxirgi harakat faoliyatlarni o ‘rganishidagi o'zaro mu- 
n osabatining pedagogik ja ray o n idir. Biologik q o nu n iy a tlarn i 
bilish orqali m alaka shakllanishini yengillashtiradigan, tez- 
latadigan o ‘rgatish metodi va manbalarini tanlab olish m u m ­
kin.
Fiziologik harakat malakasining uchta komponentini shartli 
ravishda ajratish qabul qilingan: afferentli, markaziy (program- 
malashtiradigan) va afferentli.