Jismoniy tarbiya nazariyasi va

H arakat malakasi
Harakat qila bilishning sistemali, k o ‘p marotaba vujudga 
kelishi o'rgatishni m untazam sharoitda o ‘tkaza bilishni, harakat 
malakasiga aylantirib yuborish zarurligini taqozo etadi.
H a r a k a t m alak asi bu — h a r a k a t fa o liy a tin i b ajarish
qobiliyati, diqqatni t o ‘plashga imkon beruvchi harakat natijasi, 
unga kiruvchi alohida harakatlar emas.
Muhim belgilar
1. 0 ‘quvchi diqqatini t o ‘plamasdan, harakat faoliyatlariga 
kiruvchi alohida mashqlarni bajarish. Bu harakatni bajarish 
jarayoniga avtomatlashtirishning kirishi orqali bajariladi.
2. Harakat bajarishni (avtomatlash), o ‘z - o ‘zidan b o ‘lishiga 
o ‘rgatish hayotiy amaliyot natijasida hosil qilinadi.
54

---

3. Harakat faoliyatlarni bajarishda avtomatlashtirish nng 
lashning yetakchi o ‘rnini inkor etolm aydi, b a ’zi bir hara- 
katlar, b a ’zi bir unsurlar, ularning tuzilish jarayoni avtomat- 
lashadi (m asalan , n e rv -m u sk u l ja ra y o n in in g k o o rd in a ts io n
aloqasi, harakat va vegetativ kom ponentlarning o ‘zaro bog‘- 
liqligi). Shuning u c h u n ongli harakatni avtomatlashganlikka 
qaram a-qarshi q o ‘yish m um kin emas. H arakat malakalarida 
onglilik va avtomatlashganlik dialektik birlikdan iborat.
4. 0 ‘quvchilar ongi, asosan, faoliyatning tutashgan kom - 
ponenti, vaziyatni o ‘zgartirishga va harakat vazifalarini ijodiy 
hal qilishga y o ‘naltirilgan. Zaruriyat tug‘Uganda o ‘rgatuvchi va 
o ‘rganuvchi har bir harakatni nazoratga oladi, unga zaruriy 
tuzatishlarni kiritadi.
5. H arakat malakasi yuqori turg‘unlikka ega. Bu, demak, 
harakat — faoliyatlar boshqa sharoitlarda ozgina xato bilan 
bajarilishi m um kin (boshqa sport zalida, maydonida, anjomi- 
da), o 'quvchilar k o ‘nikm agan q o ‘zg‘atuvchilar (tom oshabin- 
lar, kuchli t o ‘polon, yuqori yoki past harorat).
6. Harakat malakasi u ch u n harakatda m a ’lum sistemalik 
o ‘ziga xos xususiyatga ega. Bu ushlab qolishlik, osh iq ch a 
harak a tlarn i tu z atish bilan a lo h id a h a ra k a tlarn i b ir b u tu n
h a ra k a tla r bilan birlashtirish, q o ‘shib bajarish bilan izoh- 
lanadi. H arakatning aniqligi ortadi, bir tekislik takomillashadi, 
bajarish uchu n vaqt oz sarflanadi.
7. Harakat malakasining shakllanish analizatorlar vazifa- 
sining ishi qayta taqsimlanishi kuzatilsa, harakat analizato- 
rining roli ortadi, h arak atn i nazorat qilish u ch u n muskul 
sezgisi boshqaruvchi ahamiyatni cgallaydi, bu nia’noda ko‘rish 
analizatorining vazifasi qisman aralashadi. Ko'rish analizatori 
vaziyatni va faoliyat natijasini nazorat qilishga o'tadi. Sportchi- 
suzuvchi bunda suvni his qilishi, futbolchi to'pni his qilishi 
tushuniladi.
Ahamiyati. 
J is m o n iy tarbiya asosiy t a ’lim vazifasining 
m a z m u n i h a ra k a t, m a la k a la r sistem asini sh a k lla n tiris h d a n
iborat.