Jismoniy tarbiya nazariyasi va

Epchillikni tarbiyalashning manba va uslubiyoti
Epchillik, b irin c h id a n , yangi m u rak k a b koordinatsiyali 
harakatlar tez va mustahkam o ‘zlashtirib olish qobiliyatiga (tez 
o 'r g a n is h q o b iliy ati) va ik k in c h id a n , sh a rtn in g b ird an ig a 
o'zgarishi asosida h arak a t-fao liy atlarn i tezd a qayta tiklash 
qobiliyati sifatida aniqlanadi. Epchillikni tarbiyalashda harakat 
analizatorlari funksiyasining takomillashuvi katta ahamiyatga ega. 
Odamni aniq harakat tezligiga qobiliyati q an ch a yuqori b o is a , 
u yangi harakatlarni tez o ‘zlashtirib oladi.
Koordinatsiyali qobiliyatni rivojlantirishga yordam beruvchi 
h a r xil b o y m a s h q la rn in g arsenali — h a rak a tli va sport 
o ‘yinlari, gimnastika, akrobatikadir.
S h un in g u c h u n b u n d ay m ash q lar o ‘q uvchilar jism o n iy
tarbiyasida eng ko‘p q o ‘llaniladi. Shu manbalar epchillikning 
rivojlanishiga b u tu n lay yo rd am beradi. Maxsus epchillikni 
tarbiyalash tavsifi b o ‘yicha musobaqa mashqlariga yaqin b o ‘lgan 
tayyorlov mashqlarini qoMlash orqali amalga oshiriladi.
Epchillikni tarbiyalash samarasi, xususan, kichik va o ‘rta 
m a k tab y o sh larid a h a ra k a tn in g ja d a l rivojlanishi, k o ‘rish, 
eshitish, taktil (tana sezgirligi) va boshqa analizatorlarning 
rivojlanishi jarayonida kuzatiladi.
Maktab darsida va mashq soatlarida epchillik mashqlari 
tayyorlov va asosiy qismning boshida bajarilishi lozim. Toliqish 
sharoitida epchillik oz samara bilan rivojlanadi.
M u s k u l k u c h l a n is h d if f e r e n s i y a s in i ta k o m i l l a s h t i r i s h
u c h u n quyidagi mashqlarni tavsiya qilish mumkin: \ 1) turgan 
joyidan uzunlikka sakrash, topshirilgan masofaga uch hatlab 
sakrash; 2) belgilangan balandlikka k o ‘p sakrash; 3) belgi- 
lan g an m asofaga va m o ‘ljalga ( t o ‘ld irm a t o ‘plar, te n n is , 
basketbol va boshqalar) t o ‘plarni uloqtirish.
Qobiliyatni takomillashtirish u ch un mashqlarni differen- 
siyalash zarur: 1) ( q o ‘lni, o y o q n i) b elg ilan g a n va belgi- 
lanmagan h am da topshirilgan burchakka (30, 45, 60, 90, 120° 
ga) k o ‘tarish, ko‘zni yumib va harakat am plitudasini yax- 
shilash bilan; 2) m a ’lum qadam sonini bosish, m a ’lum masofa 
b o ‘lagida (0, 20, 50, 60, 100 m) burilishlar.
H a r a k a tn i vaq tg a n is b a ta n d ifferen siy alash m ash q lari: 
1) h a r xil harakatlarni q a t’iy m a ’lum vaqt ichida bajarish
64

---

(yurish, yugurish, sakrashlar, uloqtirishlar, um um iy rivojlim- 
tirish mashqlari); 2) topshirilgan vaqt ichida erkin mashqlarni 
bajarish kombinatsiyasi; 3) m ashqni an iq tezlikka, kuchga 
ko‘p marotaba takrorlash.
H a m m a m a s h q la r h a r xil dastlabki h o la td a n , h a r xil 
yo‘nalishlarga, har xil oxirgi holatga qarab bajariladi.
M uvozanatni saqlash funksiyasini takomillashtirish uchun 
quyidagi mashqlar tavsiya qilinadi: 1) bir oyoqda turish (ochiq 
va berk ko‘z bilan, b o ‘sh oyoqning har xil holatlari bilan, 
cheklangan) tayanch m aydonida muvozanatni y o ‘qotguncha va 
h a r xil b a l a n d l i k d a ; 2) g i m n a s tik s k a m e y k a d a h a r xil 
mashqlar (gimnastik o'rindiqning raxida, yakkacho‘pda, to ‘p, 
tayoq, cham baraklar va ularsiz): o ‘yinlar, estafetalar, t o ‘siqlar 
paykalida bir yoki ikki oyoqlab muvozanatni ushlash unsurlari 
bilan; 3) o ‘z atrofida bir n echa m arta aylangandan so‘ng, 
k o ‘zni berkitgan h o ld a h a r xil uzunlikdagi masofani bosib 
o'tish.
Epchillikni rivojlantirish bilan birga b o ‘shashish qobi- 
liyatini takomillashtirish zaair. Bunda qaram a-qarshi mashqlar 
katta samara beradi: muskul guruhlarining maksimal kuchla- 
nishi h am d a b o ‘shashishi. Masalan, 1. Dastlabki holat: q o ‘llar 
yonda, q o i muskulini va yelka kamarini maksimal tarang qilib, 
b arm o q lar m usht holda bukilgan, q o ‘l muskullari va yelka 
kamarini b o ‘shashtirib, qo'llar pastga tushiriladi.
Shu tamoyil asosida anjom-uskunali va anjomsiz m ashq­
larni tanlab olish mumkin.