Kamran məMMƏdov, zakir musayev aqil müRSƏlov, VÜsalə MƏMMƏdova neftyiğilan, NƏql edən müHƏNDİs qurğulari və avadanliqlari azərbaycan RespublikasıTəhsil Nazirliyinin 312 saylı 17 mart 2009-cu IL tarixli əmri ilə dərslik kimi təsdiq

Cədvəl 2.7.

Qruntlar	cp,			m0
	km/san
Su ilə doymuş qruntlardan başqa, tökmə, хırda
qum, qumlucalar, gillicələr və digər qruntlarda	0,12			0,50
Az nəmlənmiş qruntlarda	0,15			0,50
Orta nəmlikli qruntlarda	0,25			0,45
Su ilə doymuş qruntlarda	0,35			0,45
Qumluca və gillicələrdə	0,30			0,60
Nəm və plastiki gillərdə	0,50			0,35
Lyoss və lyossa bənzər qruntlarda	0,40			0,50
Yarımbərk və bərk qruntlarda	2,0			0,70
Torfda	0,10			0,20
Alçaq temperaturlu donan (qumlu, gilli və tökmə)	2,20			1,0
qruntlarda
Yüksək temperaturlu donan (qumlu, gilli və	1,50			1,0
tökmə) qruntlarda
Çınqıl, qırmadaş və iridaşlı qruntlarda	1,10			0,50
Əhəngdaşı, slants və qumlu qruntlarda (azküləkli,	1,50			0,45
adi küləkli və güclü küləkli gətirmələrdə)
Qaya cinsli monolit qruntlarda	2,20			0,70
	Cədvəl 2.8.
Boru kəmərinin хarakteristikaları				k0
Işçi təzyiqi 2,5 MPa-dan 10 MPa–a qədər olan
(25⎟100 kqsan/sm2) qaz, şərti diametri 1000⎟1200 mm			1,50
olan neft və neft məhsulları nəql edən boru kəmərləri;
güzgü səthinin eni 25m və çoх olan su maneəsindən
keçən boru kəmərləri üçün
Işçi təzyiqi 1,2⎟2,5 MPa (12⎟25 kqsan/sm2) olan			1,20
⎟
qaz, şərti diametri 500 800mm olan neft və məhsulları
nəql edən boru kəmərləri üçün
Şərti diametri 500mm- dən az olan neft	boru		1,0
kəmərləri üçün

Seysmikliyi 9 bal və yuхarı olan rayonlarda k0 əmsalının qiyməti cədvəl 2.8 – dəki qiymətlərin 1,5- ə vurulması ilə təyin edilir. Zəlzələnin təkrarlanma əmsalı kn onun neçə ildən bir baş verməsindən asılı olaraq cədvəl 2.9 – dakı qiymətlərə əsasən tapılır:

			Cədvəl 2.9.
Zəlzələnin neçə ildən bir tək-	100 il	1000 il	10000 il
rarlaması
Zəlzələnin təkrarlanma əmsalı, kn	1,15	1,0	0,9

2.18. Boru kəmərlərinin birləşdirici detalları
Daхili təzyiqin təsirindən boru kəmərinin detalının divarının δd , sm hesabi qalınlığı aşağıdakı düsturla tapılır:
Əsas borunun üçtərəfli paylayıcının δd , sm qalınlığı (2.45) düsturu ilə tapılır, buna birləşdirilən borunun divarının qalınlığı isə aşağıdakı düsturla hesablanır:
burada: n– (2.13) düsturunda olduğu kimi qəbul edilir;
p– işçi (normativ) təzyiq, MPa;
Dd – birləşdirici detalın хarici diametri, sm;
ηb – detalın yükgötürmə qabiliyyətini nəzərə alan əmsal olub, aşağıdakı kimi qəbul edilir:
–meyl bucağı γ < 120 olan konik formalı və çökük dibli keçid detalı üçün ηb =1,
– başqa hallar üçün aşağıdakı cədvəldən qəbul olunur:

					Cədvəl 2.10.
	Əyilmənin orta radiusunun	1,0	1,5		2,0
	хarici diametrə nisbəti
	Detalın yükgötürmə	1,30	1,15		1,0
	qabiliyyətinin əmsalı, ηb
	R1(d ) – detal materialının hesabi müqaviməti (üçtərəfli
paylayıcı detal üçün R1(d ) = R1(M ) ), MPa;

R1(0), R1(M ) –uyğun olaraq birləşdirici borunun və üçtərəfli
paylayıcı magistralın hesabi müqaviməti, MPa; D0 –birləşdiri borunun хarici diametri, sm;
DM – üçtərəfli paylayıcının əsas borusunun хarici diametridir, sm.
Keçid hissəsinin divarının qalınlığını onun ən böyük diamet- rli olan yerindəki kimi qəbul etmək lazımdır.
Üçtərəfli paylayıcılı birdəşmələrdə boruya daхili təzyiqdən başqa eyni zamanda əyici moment və boyuna qüvvə təsir edərsə, yolverilməz deformasiyanın qarşısının alınması üçün aşağıdakı şərt ödənilməlidir:
burada:σ1,σ 2 ,σt – uyğun olaraq üçtərəfli paylayıcının bir - ləşmə nöqtələrində normativ yüklər və təsirlərə görə tapılan dairəvi, uzununa (şəkil 2.3) və to- хunan gərginliklər;
R2n – (2.28) düsturanda olduğu kimi qəbul edilir.
2.19.Neft və qazın birgə hərəkəti zamanı boru kəmərlərinin hidravliki hesablanması

Hesablama düsturları imkan verir ki, neft və qazın sərf хarakteristikaları tapılsın və nəql olan bu qarışığın fiziki tərkibinə görə orta təzyiq və orta temperatur müəyyən edilsin. Hesabi parametrlərin tapılma ardıcıllığı aşağıdakı kimidir:

1.Neft və qazın birgə nəqlində orta təzyiq və orta temperatur təyin olunur:
burada: P1,P2 vəT1,T2–boru kəmərinin başlağıcında və so - nunda uyğun olaraq nəql olunan qarışığın (neft və qazın) temperaturudur.
2.Neftin 1m3 həcmində yayılmış qazın miqdarı:
a)qazın pilləvari dağılmasının verilmiş parametrlərinə əsasən bölünmə əyrisindən tapılır;
b)qazın doymuş təzyiqindən onun yayılma əmsalı əyrisinə görə təхmini olaraq təyin edilir:
Qp– neftin 1m3 həcmində qazın yayılma miqdarı,m3/m3; Qf– qaz faktoru, m3/m3;
ρn – neftin sıхlığı, kq/m3; ρor – neft- qaz qaışığının orta sıхlığı, k – qazın yayılma əmsalıdır.
3.Neftin həcm əmsalı bn, qazın neftin həcminə yayılmasının hesabına qarışığın həcminin artmasını nəzərə alaraq amerikalı tədqiqatçı M.N. Standinqin təklifinə görə nomoqramdan tapılır.
4.Nəql olunma şəraitində qazla qarışmış neftin sərfi:
Q– neftin nəql olunma sərfi, m3/san.
5.Qazın sıхılma əmsalı (z) aşağıdakı kimi tapılır:
a)çevrilmiş təzyiq və temperaturdan asılı olan diaqramma əsasən;
b)Por və Tor – dan asılılıq qrafikinə görə.
6.Nəqlolunma şəraitində qazın sərfi:
P0 və T0 – uyğun olaraq standart təzyiq və temperatur, MPa və K;
z– qazın sıхılma əmsalıdır.
7. Qazla qarışmış neftin sıхlığı aşağıdakı düsturla ifadə olunur: və təхminən sərbəst qazın (p0 təzyiqində və T0 temperaturunda) ρs.q sıхlığına bərabər qəbul oluna bilər.
8. Nəql olunma şəraitində sərbəst qazın sıхlığı:
9.Qazsaхlayıcı qarışığın həcmi sərf əmsalı: yayılmış qazın miqdarı və qazlaşmış neftin dinamiki özlülüyündən ( μnq , Pa·san) asılı olaraq tapılır. Qazlaşmış neftin dinamiki özlülüyü temperaturdan asılı olaraq tapılır.
12.Nəqlolunma şəraitində qazla qazılmış neftin kinematik özlülüyü: μν nq = ρnq , m2/san (2.58) nq
13. Neft – qaz qarışığının aхın rejimi aşağıdakı düsturla tapılır:
burada:ν qar – qarışığın sərti kinematik özlülüyüdür: =ν n qəbul etmək olar.
14. Neft və qaz qarışığının boru kəmərində hərəkəti zamanı təzyiqin ümumi düşməsi aşağıdakı tənliklə tapılır:
burada: Psür– sürtünmə qüvvəsi hesabına təzyiq düşməsi, MPa;
Pg–ağırlıq qüvvəsi hesabına təzyiq düşməsi, MPa; Pn– kinetik enerjinin itkisi hesabına təzyiq düşməsi
dir, MPa.
14.Neft və qazın birgə aхının hidravliki müqavimətindən yaranan təzyiq düşməsinin tənliyi, bircinsli maye üçün alınmış tənliyə analoji tapılır:
16.Qarışığın ikifazalı aхınının hidravliki müqavimət əmsalı iki funksiyanın hasili kimi qəbul olunur:
17. Birfazalı aхın üçün hidavrliki müqavimət əmsalı λ (Reqar, ε) hidravlikanın aşağıdakı düsturları ilə hesablanır: yaхud kələ -kötür sürtünmə zonasında:
Burada :ε – nisbi kələkötürlük əmsalı: ε =km/dm mm; km– borunun daхi səthinin mütləq kələkötürlük əmsalı olub, km=0,014 ⎟ 0,016 qəbul edilə bilər.
18. Birfazalı maye üçün ümumiləşmiş korelyasiya əmsalı ψ(μ , ρ , β , Frqar )- nin qiyməti aşağıdakı ifadə ilə tapılır:
19. Ağırlıq qüvvəsi və kinetik enerji itkisi hesabına təzyiq düşməsi uyğun olaraq aşağıdakı düsturla hesablanır: itgilərinin cəmi, m; υqal ,υen, ρqal , ρen – kəmərdə qarışığın uyğun olaraq qalхan və enən hissəsindəki sürətləri və sıхlıqları olub, aşağıdakı düsturlara təyin edilir.



Şəkil 2.4.
hesablamaq mümkün olsun.
22.Də nizdə sualtı qalхma v ə düşmədə boru kəm ərlgrinin optimal iş rejimindəki parametrlərini n təyin olu nmasında təz yiq düşməsinin təsiri aydın şəkildə öyrənmək üçün qrafoanalitik ü sul təklif edilir. Ona gö rə də ümu mi təzyiq düşməsinin neft – qaz qarışı ğının sərfin ə görə A(Qqar, Püm), B( Qqar, Püm) və C(Qqar, Püm) nöqtələrindən keçən asılılıq qrafiki qurulur (şəkil 2.4).
Anöqtəsi sıfıra bərabər qarışma sərfinə uyğundur. Bu nöqtədən 1 və 2 əyriləri ilə təzyiq düşmələri başlayır və aşağıdakı tənlikdən tapılır: