Kiş 2012 / sayi 60 01-18 bilig
KIŞ 2012 / SAYI 60 111-130 bilig
Yüklə 3,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anahtar Kelimeler Azadi, Türkmenler, iktisat, toplum. Giriş
- Azadi Devrinde Türkmen Boylarının Siyasi Durumu
111 • KIŞ 2012 / SAYI 60 111-130 bilig 18. Asır Türkmen Şairi Azadi’nin Türkmenlerin İktisadi ve Toplumsal Hayatına Dair Görüşleri Ahmet Dinç Güngör Turan Nyyazmyrat Halow Özet Azadi, Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılışından sonra merkezi bir devlet otoritesi altında siyasi birlik kuramayan; İran, Hive ve Bu- hara hanlarının idaresi altında dağınık hâlde yaşayan Türkmen boylarının bu kötü durumuna, özellikle de Nadir Şah’ın Türk- menlere saldırılarına şahit olmuştur. 18. asırda, Türkmen boyları Nadir Şah’ın baskınlarından kaçarak Karakum çölüne göçmek zorunda kalmış; mallarını ve mülklerini tamamen yitirerek yok- sullaşmıştır. Azadi, Türkmenlerin maruz kaldığı bu siyasi ve ikti- sadi koşullar altında “Va'z–ı Âzâd (Bağımsızlık Konuşması)” adlı eserinde, Türkmen boylarını iktisadi çöküşten kurtaracak, Türk- menlerin refahını yükselterek barış ve rahatlık getirecek siyasi, toplumsal ve iktisadi hususiyetleri dile getirmiştir. Azadi, bu ese- riyle Türkmen boyları arasındaki siyasi anlaşmazlıkların durdu- rulması; adaletli yöneticilerin idaresi altında Türkmen boylarının birleştirilmesi; tarım ve ticaretin düzene sokulması, halkın refahı- nın yükseltilmesi, yoksulların durumunun iyileştirilmesi; varlıklı insanların yardımıyla sulama kanallarının, yolların, köprülerin yapılması; cehaletin yok edilmesi, gerçek ilim adamlarının yetişti- rilmesi gibi toplumsal taleplere çözümler getirmeyi amaçlamıştır. Azadi, bu özgürlük çağrısıyla, Türkmenleri iktisadi ve toplumsal refaha ulaştıracak maddi koşulları dile getirmekle kalmamış; _____________ Dr. Canik Başarı Üniversitesi, Uluslararası Ticaret Bölümü / Samsun da29tr@yahoo.com Prof. Dr. Epoka Üniversitesi, İktisat Bölümü / Arnavutluk gturan@epoka.edu.al, gungorturan@yahoo.com Mahdumkulu Türkmen Devlet Üniversitesi / Türkmenistan • Dinç, Turan, Halow, 18. Asır Türkmen Şairi Azadi’nin Türkmenlerin İktisadi ve Toplumsal Hayatına… • 112 • bilig KIŞ 2012 / SAYI 60 Türkmen boylarının merkezî bir siyasi otorite altında birleşmesi- ne zemin hazırlayacak güçlü bir “toplumsal motivasyon”un olu- şumuna yönelik önemli bir misyon yüklenmiştir. Bu çalışmada, esas olarak, Azadi’nin “Va'z–ı Âzâd” adlı eserinden hareketle, 18. asır Türkmen toprakları üzerinde varlığını sürdüren Türkmen boylarının toplumsal ve iktisadi meseleleri ile ünlü şairin bu me- selelere karşı dile getirdiği görüşleri incelenmiştir. Anahtar Kelimeler Azadi, Türkmenler, iktisat, toplum. Giriş 1700–1760 yılları arasında yaşamış olan Türkmen şairi Dövletmammed Azadi, Türkmenistan’ın güneybatısında bulunan Garrığala’da dünyaya gelmiştir. Azadi, Etrek’te yerleşik Göklen Türkmenlerindendir. Köy oku- lundan sonra, Hive medresesinde eğitim almıştır. Kimliği hakkında yazılı bilgiler bulunmamaktadır. Günümüze kadar ulaşmış olan eserlerinde, Farsça, Arapça ve Çağatay Türkçesini kullanmıştır. Şair Azadi’nin manzum olarak yazdığı eserlerinin yaklaşık 6000 mısrası günümüze ulaşmıştır. İçeriğiyle ve konusuyla 1753-1754 yıllarında (1167 Hicri yılı) Çağatay Türkçesiyle yazdığı manzum “Va'z–ı Âzâd” Azadi’nin en değerli eseri sayılmaktadır. Bu yıllar Azadi’nin en verimli olduğu ve dünyaya bakış açısının tamamen olgunlaştığı yıllardır. 4 bölümden oluşan eserin birinci bölümde devlet yöneticileri ve devlet, ikinci bölümde hayır- severlik, üçüncü bölümde ilim, dördüncü bölümde ise toplum hayatının değişik yönleri ele alınmıştır. Azadi, “Va'z–ı Âzâd” eserinde 18. asırda yaşayan Türkmen boylarının siyasi ve iktisadi durumunu dile getirmiştir. Bu eserinde beyan ettiği toplumsal ve iktisadi görüşleri incelendiğinde; Azadi’nin Türkmen boylarının sosyal ya- şamında toplum fikrinin gelişmesine önemli bir katkıda bulunduğu söyle- nebilir. İslami düşünce sistematiği doğrultusunda, Türkmen edebiyatında ilk defa halkın toplumsal ve iktisadi hayatını yorumlamaya teşebbüs etmiştir. Azadi, sadece adaletsiz sosyal yapının değiştirilebileceğine inandığını ifade etmekle kalmayıp; sosyal adalete dayanan toplumun nasıl olması gerektiğini, kendi düşünceleri doğrultusunda göstermeye çalışmıştır. Dile getirdiği ikti- sadi ve siyasi görüşler Türkmen boylarını birleştirip, siyasi ve iktisadi çöküş- ten çıkaracaktır. Tarımın ve ticaretin geliştirilmesi, vergi adaleti, imar, iskân, devletin iktisadi rolü gibi önemli meselelere bakışı, Azadi’nin içinde yaşadığı toplumun iktisadi sorunlarına duyarlı olduğunu göstermektedir. • Dinç, Turan, Halow, 18. Asır Türkmen Şairi Azadi’nin Türkmenlerin İktisadi ve Toplumsal Hayatına… • 113 • KIŞ 2012 / SAYI 60 bilig Azadi, eserinde, sadece siyasi sorunlara değil, aynı zamanda tarım, ticaret, içtimai adalet vs. gibi iktisadi meselelere de değinmiştir. Selçuklular sonrası kendi aralarında süregelen iç çatışmalar ve kavgalar nedeniyle merkezî bir siyasi otoritenin altında birleşemeyen; farklı devlet ve hanlıkların idaresi, saldırıları ve zulmü altında dağınık, göçebe yaşayan Türkmenleri bir araya getirme, birlik oluşturma ve böylece toplumsal düzenin tesisi ve iktisadi refaha ulaşma yolundaki görüşleriyle kanaat önderliği yapmıştır. Bu özelli- ğinden dolayı, ünlü şairin adı ve görüşleri, hâlen Türkmenistan’ın en bü- yük üniversitelerden biri olan “Dövletmämmet Azady Adyndaky Türkmen Milli Dünyä Dilleri Instituty”sında yaşatılmaya devam etmektedir. 16. asırdan 19. asır başlarına kadar Türkmenler, hayvancılıkla uğraşarak yarı yerleşik ve tam yerleşik hayata geçmeye devam etmiştir. Bu sürecin uzun sürmesi, Türkmen topraklarında siyasi bir otoritenin tesis edilememesi ne- deniyle sürekli saldırılara maruz kalan halk arasında toplu göçlerin yaşanma- sına bağlıdır. “Dış düşmanların saldırılarından dolayı dağlık bölgelere göç edip tarımdan hayvancılığa; sonra da uygun şartlar oluştuğu zaman, yine yerleşik hayata, tarımla uğraşıya geçiliyordu.” (Yazlıyev vd. 1994: 179). Azadi Devrinde Türkmen Boylarının Siyasi Durumu Büyük göçlerin yaşandığı 18. asırda Türkmen boyları, terkipleri açısından büyük değişikliklere uğramıştır. “Önce büyük boyların giderek küçülmesi, yeni büyük boyların oluşması, daha önceki boyların yerine yeni boyların teşekkül etmesi bu döneme has bir süreçtir.” (Yazlıyev 1994: 5). Bu süreç, “kuzeydeki sosyal ve iktisadi açıdan geri kalmış göçebe ve yarı göçebe Türkmen boylarının güneye göçmeleri ve oradaki Türkmenlerle karışması sonucunu doğurmuştur.” (Bakasowa 1961: 12). 18. asrın birinci yarısında Türkmen boyları, Gürgen ve Etrek yakasında Göklen, Nohur ve Eymur; Köpetdağ eteği bölgesinde Emreli, Alili, Gara- daşlı vb. ile Merv vahasında Safevi İran hakimiyetindeki Horasan ve Gür- gen’de yaşıyordu. Harezm vahasında, Hazar denizinin doğu yakasında çöl ve dağlık bölgede yaşayan Teke, Yomut, kısmen Çovdur boyları ve Salır- lar, Hive’nin iktidarı altındaydı. 1 Amuderya kıyısında Carcov’dan Kerki’ye kadar olan bölgede yaşayan Ersarı boyu ile Sakar, Bayat, Alam, Arabacı gibi diğer küçük boylar, Buhara’nın iktidarı altındaydı. Fakat Türkmen boylarının üzerindeki bu egemenlik hiçbir zaman kalıcı olmamıştır. Türkmenler sürekli tepki göstermişlerdir. Mangışlak ve Üstyurt’ta yaşayan Türkmen boyları olan Çovdur ve Salırlar, bu feodal beylere karşı kuvvetli bir biçimde direnmiştir. Yüklə 3,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|