M ü Ə L l I f V ə Ə s ə r L ə r I h a q q I n d a

MOLEKULYAR BİOLOGİYA VƏ HƏYATIN MƏNŞƏYİ
185
Hüceyrədəki kompleks quruluş və sistemlər
Darvinin dövründə canlı hüceyrəsinin kompleks quruluşu məlum deyildi. 
Bu səbəbdən, dövrün təkamülçüləri canlıların necə meydana gəlməsi sualına 
“təsadüflər  və  təbii  hadisələr”  cavabını  verməyin  inandırıcı  olduğunu  hesab 
etmişdilər.  Darvin  ilk  hüceyrənin  “kiçik  və  ilıq  su  gölməçəsində”  asanlıqla 
əmələ gəldiyini irəli sürmüşdü.
239
 Darvinin tərəfdarlarından alman bioloq Ernst 
Hekkel  isə  araşdırma  gəmisiylə  okeanın  dibindən  çıxarılan  palçıq  qarışığını 
mikroskop  altında  tədqiq  etmiş  və  bunun  canlıya  çevrilən  cansız  maddə 
olduğunu  iddia  etmişdi.  “Hekkel  palçığı”  (Bathybus  Haeckelii)  adlanan  bu 
“canlanan palçıq” təkamül nəzəriyyəsini irəli sürən şəxslərin canlıları nə qədər 
bəsit hesab etdiklərinin bir ifadəsi idi.
Lakin canlıları ən kiçik təfərrüatına qədər tədqiq edən XX əsrin texnologiyası 
hüceyrənin bəşəriyyətin qarşılaşdığı ən kompleks sistemlərdən biri olduğunu 
üzə çıxardı. Bu gün hüceyrənin içində enerji hazırlayan sistemlər, həyat üçün 
lazımlı ferment və hormonları istehsal edən fabriklər, istehsal ediləcək bütün 
məhsullarla  bağlı  məlumatların  qeyd  olunduğu  məlumat  bankı,  bir  yerdən 
digərinə  xam  maddələri  və  məhsulları  daşıyan  kompleks  daşıma  sistemləri, 
boru  xətləri,  kənardan  gələn  xam  maddələri  işə  yararlı  hissələrə  parçalayan 
təkmilləşmiş laboratoriyalar və saflaşdırma zavodları, hüceyrəyə daxil olan və 
Darvin  öz  dövründə  hüceyrənin 
olduqca  sadə  quruluşa  malik 
olduğunu  zənn  edirdi.  Darvini 
dəstəkləyən 
E.Hekel 
dənizin 
dibindən çıxardığı üstdəki palçığın 
öz-özünə  canlanacağı  fikrini  də 
ortaya atmışdı. 

---

HƏYATIN GERÇƏK MƏNŞƏYİ
186
ya  hüceyrədən  xaric  edilən  məmulatların  giriş-çıxışına  nəzarət  edən  peşəkar 
hüceyrə  qılafı  zülalları  olduğunu  bilirik.  Bu  sadaladıqlarımız  hüceyrədəki 
mürəkkəb quruluşun sadəcə bir hissəsini təşkil edir.
Təkamülçü elm adamı olan U.H.Torp: “Canlı hüceyrələrinin ən bəsitinin 
malik olduğu mexanizm belə insanın indiyə qədər hazırladığı, hətta xəyalını 
qurduğu bütün cihazlardan daha kompleksdir”, - deyə yazır.
240
Hüceyrə  o  qədər  kompleksdir  ki,  bu  gün  insanın  nail  olduğu  yüksək 
texnologiya belə bir hüceyrə hazırlaya bilmir. Süni hüceyrə əmələ gətirmək üçün 
aparılan bütün elmi fəaliyyətlər uğursuzluqla nəticələnmişdir. Belə ki, bu gün 
hüceyrənin əmələ gətirilməsi hədəfindən əl çəkilmişdir və artıq bu istiqamətdə 
heç bir elmi fəaliyyət aparılmır.
Təkamül nəzəriyyəsi isə insanın bütün məlumat və texnoloji imkanları ilə 
əldə  edə  bilmədiyi  bu  sistemin  ibtidai  dünyada  “təsadüfən”  əmələ  gəldiyini 
irəli  sürür.  Bu,    mətbəədə  baş  verən  partlayış  nəticəsində  təsadüfən  bir 
ensiklopediyanın nəşr olunması ehtimalından daha azdır. 
İngilis  riyaziyyatçısı  və  astronom  Ser  Fred  Hoyl  12  noyabr,  1981-ci  ildə 
“Təbiət” (Nature) jurnalına verdiyi bir müsahibəsində bu cür bənzətmə etmişdir. 
Özünün materialist olmasına baxmayaraq, Hoyl təsadüflər nəticəsində bir canlı 
hüceyrənin  meydana  gəlməsiylə  bir  dəmir  yığınının  qasırğa  ilə  sovrulması 
nəticəsində təsadüfən Boing 747 təyyarəsinin əmələ gəlməsi arasında bir fərq 
olmadığını bildirir.
241
 Yəni hüceyrənin öz-özünə təsadüflər nəticəsində əmələ 
gəlməsi qeyri-mümkündür.
Təkamül nəzəriyyəsinin hüceyrənin necə mövcud olması sualını açıqlaya 
bilməməsinin ən əsas səbəblərindən biri hüceyrədəki “mürəkkəb komplekslik” 
xüsusiyyətidir.  Bir  canlı  hüceyrəsi  çox  sayda  kiçik  orqanoidin  ahəng  içində 
işləməsiylə yaşayır. Bu hissələrdən biri belə olmasa, hüceyrə məhv olar. Hüceyrə 
təbii seçmə və mutasiya kimi şüursuz mexanizmlərin onu təkmilləşdirməsini 
gözləyə bilməz. Ona görə də yer üzündə əmələ gələn ilk hüceyrə həyat üçün 
lazımlı bütün orqanoid və funksiyalara malik, tam hüceyrə olmalıdır.
Zülalların mənşəyi problemi
Hələlik hüceyrəni bir kənara qoyaq. Təkamül nəzəriyyəsi hüceyrənin tərkib 
hissələrini belə izah edə bilmir. Hüceyrəni təşkil edən yüzlərlə növdə kompleks 
zülal  molekulundan  tək  birinin  belə  təbii  amillərlə  əmələ  gəlməsi  ehtimalı 
yoxdur.
Zülallar  “amin  turşusu”  adlanan  daha  kiçik  molekulların  müəyyən 
sayda və növdə xüsusi ardıcıllıqla düzülməsi nəticəsində əmələ gələn böyük 
molekullardır.  Bu  molekullar  canlı  hüceyrələrinin  əsasını  təşkil  edirlər.  Ən 
sadəsi  təqribən  50  amin  turşusundan  ibarət  olan  zülalların  minlərlə  amin 

---

MOLEKULYAR BİOLOGİYA VƏ HƏYATIN MƏNŞƏYİ
187
turşusundan təşkil olunmuş növləri də var.
Mühüm  cəhət  budur:  zülalların  quruluşlarındakı  bir  amin  turşusunun 
belə əskilməsi, yerinin dəyişməsi və ya zəncirə lazım olduğundan artıq amin 
turşusunun  əlavə  edilməsi  o  zülalı  yararsız  molekul  yığınına  çevirər.  Bu 
səbəbdən, hər amin turşusu məhz lazımi yerdə, lazımi sırada olmalıdır. Həyatın 
təsadüflərlə  əmələ  gəldiyini  irəli  sürən  təkamül  nəzəriyyəsi  isə  bu  nizam 
qarşısında çarəsizdir. Çünki sözügedən nizam əsla təsadüflərlə açıqlanmayacaq 
qədər  qeyri-adidir.  (Nəzəriyyə  hələ  heç  amin  turşularının  “təsadüfən  əmələ 
gəlməsi” iddiasına tutarlı dəlil və ya izahat verə bilmir, bunu da bir az sonra 
təhlil edəcəyik).
Zülalların  funksional  quruluşunun 
təsadüfən  meydana  gəlməsinin  qeyri-
mümkünlüyünü hər kəsin asanlıqla anlaya 
biləcəyi  sadə  ehtimal  hesablamaları  ilə  də 
görmək olar.
Məsələn, birləşmədə 288 amin turşusu 
olan və 12 müxtəlif amin turşusu növündən 
ibarət orta ölçüdəki bir zülal molekulunun 
tərkibindəki  amin  turşuları  10
300
  fərqli 
şəkildə  düzülə  bilər.  (Bu,  1  rəqəminin 
sağına  300  ədəd  sıfır  düzülməsindən 
əmələ gələn astronomik saydır). Ancaq bu 
düzülüşlərdən sadəcə biri sözügedən zülalı 
əmələ  gətirir.  Qalan  bütün  düzülüşlər  heç 
bir işə yaramayan, hətta bəzən canlılar üçün 
zərərli amin turşusu zəncirləridir. Ona görə, yuxarıda misal çəkdiyimiz zülal 
molekullarından ancaq birinin təsadüfən əmələ gəlmə ehtimalı “10
300
-də 1”dir. 
Bu ehtimalın praktiki şəkildə baş verməsi isə qeyri-mümkündür. (Riyaziyyatda 
10
50
-də 1-dən kiçik ehtimallar “sıfır ehtimal” qəbul edilir).
Habelə  288  amin  turşusundan  ibarət  bir  zülal  canlıların  orqanizmindəki 
minlərlə amin turşusundan ibarət zülallarla müqayisə edildikdə olduqca sadə 
forma  hesab  edilir.  Eyni  ehtimal  hesablarını  bu  nəhəng  molekullara  tətbiq 
etdikdə isə “qeyri-mümkün” kəlməsinin belə qənaətbəxş olmadığını görürük. 
Canlıların  inkişafında  bir  mərhələ  də  irəlilədikcə  tək  başına  bir  zülalın 
da  heç  bir  şey  ifadə  etmədiyini  görərik.  İndiyə  qədər  məlum  olan  ən  kiçik 
bakteriyalardan biri olan “Mycoplasma Hominis H 39” belə 600 növ zülaldan 
ibarətdir. Bu təqdirdə bircə zülalla bağlı apardığımız ehtimal hesablamalarını 
600 növ zülala da aid etməliyik. Nəticədə, qarşılaşacağımız rəqəmlər isə “qeyri-
mümkün” anlayışının da fövqündədir.
Fred Hoyl

---