www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
204
204
Sıkrıp üni yurlayu,
Sıqtab gözi örtülür.
Alp Ər Tonqaya həsr edilən ağıda arxaikləşərək
çoxdan canlı danışıq dilimizdən çıxmış "isiz","ajun", "ödlək"
və "öc" kimi qədim türk kəlmələrinə rast gəlirik.İndi dilimizdə
həmin
sözləri
ərəb
dilindən
keçmiş
"ədalətsiz",
"dünya","zaman" və "intiqam" kimi ifadələr əvəz
etməkdədir.Təkcə bu fakt ağının ən azı İslamdan öncə
yarandığını söyləmək üçün yetərlidir.
Elməddin Əlibəyzadənin fikrincə, Mahmud Kaşğarlı
"Divan"ının folklor nümunələrinin də fərqli yaranma tarixləri
olmalı idi.Çünki bu şerlər bir-birindən çox uzaq,mühüm və
ibrətamiz tarixi hadisələrlə bağlı olmuşdur. Məsələn,miladdan
öncə 7-ci əsrdə yaşamış Alp Ər Tonqanın ölümünə ağı həmin
əsrdə deyilsə,hansı əsrdə yaranmışdır? Təbii ki,sözügedən ağı
məhz həmin əsrdə yaranmalı idi və yaranmışdır da
(47.56).
Sözügedən ağı Azərbaycan ədəbiyyatının, eləcə də
ümumoğuz və ümumtürk ədəbiyyatının şah əsəri sayıla bilsə
də, onu "sak dili və ədəbiyyatı" kateqoriyasına daxil etmək
doğru deyidir. Çünki işquzlar (iç oğuzlar) və saklar fərqli türk
etnik qrupları olmuş və irəlidə görəcəyimiz kimi, fərqli
ləhcələrdə danışmışlar.
Elməddin Əlibəyzadə deyir:
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
205
205
205
205
205
205
205
"Alp Ər Tonqanın ölümünə ağılar dördlüklə və 7 heca
ilə kəkk olunub,bu ölçüdə daha asan qalıb,yayılıb."
(47.259).
Şübhəsiz ki, bu ölçülər və forma ozan-aşıq şer
formasısır. Maraqlıdır ki, Cənubi Azərbaycanın Həsənlu
məntəqəsindən tapılan və e.ə. lX-Vlll əsrlər Manna incəsənəti
nümunəsi hesab edilən bir qızıl qabın üzərində qopuz çalan
ozan təsvir edilmişdir
(29.27 şək. 2).
Məulmat üçün bildirək ki, iç oğuzlar (işquzlar) mixi
yazılada adlarına rast gəlinən yeganə oğuz tayfası deyil. ll
Aşurnasirpalın kitabəsində oğuz tayfalarından baranluların
(baranların) da adına "barean" formasında rast gəlirik
(175.50).
Sonrakı əsrlərə aid yazılı mənbələrdə onlardan
"abaren", "aparn", "parn" adları altında Albaniya sakinləri
kimi söz açılmaqda
(217.56),
Parfiya dövlətini qurmuş
Arsaklar sülaləsinin həmin etnik qrupa aid olduğu
bildirilməkdədir
(Arşakilər,216. l. 423).
Strabon da onları
"parn" adı ilə Xəzərin şərqində qeyd etmişdir
(55.179).
XlV-
XV əsrlərdə Van gölü yaxınlarında yaşamış bu xalq
Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin yaranmasında yaxından
iştirak etmişdir. V.Minorski və Q.Rabinota görə, bu türkmən
boyunun adı yer adından, F.Sümər və İ.Artukun fikrincə isə,
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
206
206
qədim türkcədəki "baran" (qoç) sözündən yaranmışdır
(216.ll.25).
Mövzu ilə bağlı Xalıq Koroğlu yazır:
"...BaĢqa variantlarda olduğu kimi, Oğuzun 6 oğlu,
hər oğlundan da 4 nəvəsi dünyaya gəlir. Böyük oğluna
CəmĢid xan adını qoyurlar, o, Baran adlı yerdə yaĢadığı üçün
Qayı xan ləqəbini alır və Osmanlıların əcdadı olur. Ənvəri
Oğuz eli ilə bağlı bir neçə dəfə Baran adını çəkir.
Bu gün də...Van gəlünün cənubu...Daru-Baran
adlanır."
(85.59).
Mənbələrdən belə aydın olur ki, Partatuanın (Alp Ər
Tonqanın) ölümündən sonra oğlu Madiy işquzlaın hökmdarı
olmuşdur. O, Araz çayını keçərək, Midiya torpaqlarına
soxulmuş kimmer-sakları bölgədən didərgin salmış, Midiya və
ətraf bölgələr üzərində 28 il sürən hakimiyyət qurmuşdur ki,
bu barədə artıq söz açmışıq. Bu hökmdarın adı barədə Firidun
Ağasıoğlu yazır:
"Bu ad üzərində geniĢ dayanmağa ehtiyac yoxdur,
çünki onun Ön Asiyada ən iĢlək adlardan olduğunu görmək
olur və ən əsası da budur ki, doğu türk boylarının eposlarında
mənası türkcə aydın olan adlar iĢləndiyi üçün "Maday Kara"
dastanı da güman ki, həmin gələnəyi saxlamıĢdır"
(7.109).
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
207
207
207
207
207
207
207
Mütəxəssislər adları dövrümüzədək çatmış digər sak
hökmdarlarının adları barədə də maraqlı fikirlər söyləmişlər.
Bu baxımdan adı aşşur mənbələrində "Tuq-damme",
Herodotda isə "Liqdames" kimi çəkilən sak hökmdarı barədə
yekdil fikir sərgiləyərək onun adının əslinin türkcə Toxtamış
olduğunu yazmışlar
(55.319; 7.109).
İ.M. Dyakonov da buna
bənzər fikir söyləyərək "Duqdamis" formasının üzərində
durmuşdur
(132.240).
Tuqdammenin oğlu Sandakşatrunun adı
da sonrakı dövrlərdəki mənbələrdən məlum olan türk adları ilə
müqayisə edilmişdir. Məsələn, Qiyasəddin Qeybullayev bu
adı haqlı olaraq, "Alpamış" dastanındakı Sandaqaç şəxs adı ilə
(55.320),
Firidun
Ağasıoğlu
isə
Alp
Arslanın
komandanlarından Sandak bəyin
(7.109)
adı ilə
tutuşdurmuşlar.
Sak hökmdarlarından birinin daşıdığı İşpakay adı
barədə də maraqlı fikirlər söylənmişdir. Həm Oljas
Süleymenov, həm də Firidun Ağasıoğlu bu adı türkcə Köpək
(s-k) kimi izah etmişlər
(48.223;7.108).
Təbii ki, bu fikirlə
razılaşmaq mümkün deyildir. Fikrimizcə, mixi yazılardakı
"İşpakay" adı sonrakı əsrlərdə Göy-türk hökmdarlarının adları
içərisində rast gəlinən Işbara (Işbara xan, Baqa Işbara xan,
Işbara Sünişi şad, Işbara Tolis şad, İrbis Işbara cabqu-xan)
türk şəxs adının
(20.524,519,520,522,523)
aşşur dilindəki cüzi
Dostları ilə paylaş: |