MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 178 178 Bakı dövründən (1903-1909) fərqli olaraq Rəsulzadə, Təbriz və Tehranda (1909-1911) millət və milliyət anlayışlarına daha çox yaxnlaşmışdı: "Millətin azadlığı, düşüncənin azadlığıdır. Başqa mənada zülmü güclə aradan götürmək azadlığa bərabərdir. Azadlıqda inkişaf İlahi bəxşişdir" (50, s.78). O qeyd edirdi ki, istibdad və məşrutə davası nəticəsində yaranacaq milli hökumət fərqli fikirlərə hörmətlə yanaşmalıdır. Bu dövrdə Rəsulzadən artıq sosial-demokrat ideyalarını milliləşdirməyə çalışır, yəni bəşəri sosializm ideyası, öz yerini milli ideyaya verməyə başlayırdı. Çünki, Rəsulzadə türk olduğunu İranda, Cənubi Azərbaycanda olanda daha yaxşı anlayır, bununla fəxr edirdi: "Müxtəlif millətlərin arasında bir-birini qanmaq və qandırmaq üzrə ümumi olaraq türk dili işlənir. Türk dili burada (İranda) beynəmiləl bir dildir. Onu hər kəs bilir. Erməni, kürd, rus, fransız, ingilis, fars, aysor, alman hamısı türkcə danışır. Bu qədər müxtəlif cinsli bir heyətin hamısı ilə danışa bilirəm. Türkəm, bu cəhətdən özümü xoşbəxt hiss edirəm" (29, 193). "İran türkləri" sislsilə məqalələrində də Rəsulzadə artıq türk millətinin hürrnədiş olmasından, milli azadlığa can atmasından, milli hökumət yarada biləcəyindən və s. bəhs edirdi. Qeyd etdiyimiz kimi, Rəsulzadəyə türkçülük cərəyanının təsiri, bunun nəticəsində müsavatçılıq ideologiyasının, bütövlükdə milli məfkurənin formalaşması ikinci dövrlə bağlıdır. Bu, onun 1911-1913-cü ildə İstanbuldakı elmi-fəlsəfi fəaliyyəti ilə başlamışdı. Türkçülük cərəyanının Məhəmməd Əminə hakim kəsilməsi, məhz onun İstanbuldakı fəaliyyəti (1911-1913) dövrünə təsadüf edir. ««Təlatümə düşmüş» gəminin sükanını saxlamaq yolunu və «sahil nicatın» hansı www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 179 tərəfdə olduğunu M.Rəsulzadə 1911-ci ildən sonra özü üçün qəti şəkildə aydınlaşdırdı. Həmin il o, İrandan Türkiyəyə gəldi və burada məşhur türkçülərin əhatəsinə düşdü. Milli türk şairi azadlıq nəğməkarı Əmin Yurdaqulun başçılıq etdiyi «Türk yurdu» cəmiyyətinə daxil oldu» (37, s.110). M.Ə.Rəsulzadənin İstanbula gəlməsi ilə həyatında əsaslı dəyişiklik baş verdiyi görməmək mümkün deyil. Artıq sosial- demokrat, inqilabçı Rəsulzadəni, türkçü, milli məfkurəli Rəsulzadə kimi görürük. ""Türk yurdu" jurnalında Rəsulzadənin bir neçə əsəri və tərcüməsi də dərc edilmişdir. Onlardan ən məşhuru Cəmaləddin Əfqaninin «Vəhdəti cinsiyyə fəlsəfəsi və dil birliyinin həqiqi mahiyyəti» adlanan əsərinin tərcüməsi və «İran türkləri» adlı məşhur məqaləsidir. Ancaq bundan sonra Rəsulzadənin fikirləri formalaşır, sanki o axtardığı idealını tapır" (37, s.147). M.B.Məmmədzadə yazır ki, Rəsulzadənin ümmətçilikdən millətçiliyə, islamçılıqdan türkçülüyə keçməsində C.Əfqaninin böyük rolu olub. ""Ümmət" dövrünü yaşayan müsəlman Şərqində milliyyət şüurunun oyanmasında çox böyük rolu olan məşhur islam mütəfəkkiri Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin "milliyyət xaricində səadət yoxdur" - deyən "Vəhdəti cinsiyə fəlsəfəsi"ni (yəni "Milli birlik fəlsəfəsi") farsccadan türkcəyə çevrib "Türk yurdu"nda dərc etməsi də bu zamana rast gəlir. Sonraları (Rəsulzadənin) Bakıdakı nəşriyyatında milliyyət məsələsini işlədiyi zaman Cəmaləddin Əfqanidən çox faydalandığı görüləcəkdir" (49, s.8). Z.Göyalpın dərin təhlil edib təkmilləşdirdiyi «türkçülük» ideyasının da M.Ə.Rəsulzadəyə böyük təsiri olmuşdu: «... Mərhumun (Ziya Gökalpın) "Türk yurdu"nda dərc olunan "Türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək" məqalələri məni www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 180 180 adətən, vəcdə gətirdi. Bakıya geri döndüm. Mətbuat dil məsələsi ilə məşğul idi. Bu məsələdə Ziya nəzəriyyəsinin müdafiəçisi oldum. Türkçülüyə rəvac vermək üçün dünya müharibəsi əsnasında təsis etdiyimiz «Açıq söz» qəzetinin başına Ziyanın müqəddəs düsturunu bir şüar olaraq qoyduq. Daha sonra Ziyanın son zamanlarda «Türk millətindənəm, islam ümmətindənəm, Qərb mədəniyyətindənəm» şəklində dediyi bu «şüar» türkçülük, xalqçılıq ümdələri, vəzifələri üzərində təşəkkül edən millətpərvər «Müsavat» firqəsinin proqram müqəddiməsində yer tutdu. Rus istibdadı pənəcəsindən dağılmış xanlıqlar şəklində deyil, müttəhid və milli bir kütlə surətində nicat arayan Azərbaycan türklüyü bu istiqlalını tərtəmiz edəcək bayrağa əsri məfkurəsi ilə mütənasib bir məna vermək istəyirdi. Bu mənanı da "türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək" məfhumlarında tapdı: bayrağı mavi, al (qırmızı) və yaşıl rəngli qumaşlardan düzəldildi» (84, s.45). M.Ə.Rəsulzadə türk vətənpərvərlərindən, yəni Z.Gökalpdan, Ə.Hüseynzadədən, Ə.Ağaoğlundan, C.Əfqanidən turançılığı və türkiyəçiliyi yox, məhz türkçülüyü qəbul edirdi. Rəsulzadə əsaslandığı ideya mənbələrinə ehkam kimi baxmırdı. Həmişə yerli şəraiti, milli psixologiyanı və dövrün tələblərini nəzərə alırdı. Artıq M.Ə.Rəsulzadə islama və sosializmə əsas məqsəd kimi yox, milli ideologiyanın tərkib hissəsi kimi baxırdı. Artıq hədəf də öncə milli məsələ, yəni türkçülük, sonra islam, sosial-demokrat (müasirləşmək) ideyaları gəlirdi: «Mədəni yaşayış üçün 3 əsas amil lazımdır: Milliyyət, beynəlmiləliyyət və əsriyyət. Millətin rüknü ana dili, beynəlmiləliyyətin əsası din və əsriyyətin binası əsrə hakim olan ülum və finun ilə Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|