MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 169 məfkurəni istənilən ideyadan üstün tutsa da, M.Ə.Rəsulzadə sonralar özü də etiraf edib ki, demokratik ölkədə millətçiliyə yol verilməməlidir. Demokratik cəmiyyətdə bütün millətlərin nümayəndələri bərabər şəkildə yaşamalı və biri başqası üzərində ağalıq etməməlidir. 2.2. M.Ə.Rəsulzadə müsavatçılıq ideologiyası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıcılarından biri kimi M.Ə.Rəsulzadə uzun sürən elmi-fəlsəfi, ideoloji-siyasi axtarışlardan sonra müsavatçılıq (müsavat ərəbcə müsavi sözündəndir bərabərlik deməkdir) ideologiyasının əsasını qoymuşdur. Bu ideologiyada hürriyyət və azadlıq, insan haqları, sosial-iqtisadi bərabərliklər və s. milli dəyərlərlə bir yerdə götürülür. Halbuki o vaxta qədər solçular və millətçilər bunun mümkünsüzlüyünü iddia edirdilər. Rəsulzadə müsavatçılıq ideologiyasını irəli sürməklə sübut etdi ki, heç də sosial-demokrat ideyası və islam dini türkçülüyə, ümumilikdə milli məfkurəyə zidd deyil. Rəsulzadədə bu fikirlər birdən- birə formalaşmamış mürəkkəb, uzun bir mərhələdən keçmişdir. Əvvəllər sosial-demokrat ideyasına və islama münasibətin ön planda olması yeni bir ideologiyanın yaranmasını əngəlləyirdi. Məsələn, sosial-demokratlar hesab edirdilər ki, ayrı-ayrılıqda heç bir millətin mübarizəsindən söhbət gedə bilməz. Onlar üçün yalnız sinfi mübarizə var idi. Sinfi mübarizə isə birmənalı şəkildə milliyyətçiliyin əleyhinə idi. Sosial- demokratlar kimi islam dinini, islamçılığı təbliğ edənlər də milli məsələni bir kənara qoyurdular. İslamçıların fikrincə, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 170 170 əgər istibdada qarşı mübarizə varsa, bu, milli yox, dini çərçivədə olmalıdır. Bütün bunların fonunda isə milliyyətçiliyi, milli məsələni qabardanlar dərhal hər iki zümrənin tənqidinə məruz qalırdılar. Çar Rusiyasının özünün belə ən çox qorxduğu məhz milli məsələ idi. Müxtəlif zamanlarda pərdəarxasında və ya açıq formada imperiyapərəst sosial-demokratlarla və fırıldaqçı ruhanilərlə danışıqlara gedən istibdad rejimi milli məsələni qaldıranları nəinki qəbul edir, onların kökünü həmişəlik kəsməyə cəhd edirdi. Belə bir mürəkkəb və çətin dövrdə M.Ə.Rəsulzadəni əvvəlcə sosial- demokrat kimi görməyimiz təbiidir. Əslində bunu, dövrün mürəkkəbliyi zəruri edirdi. Doğrudur, həmin dövrdə Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu və başqa mütəfəkkirlərimiz bütün səyləri ilə milli məsələni qaldırmağa çalışırdılar. M.Ə.Rəsulzadədən fərqli olaraq Ə.Hüseynzadə və Ə.Ağaoğlu dünyanın bir sıra ölkələrində olmuş, milli məsələnin xalqa verə biləcək gücünü görürdülər. Ona görə də onlar sosial-demokratiyanı hədəf kimi götürmür, islama isə sadəcə apardıqları mübarizənin tərkib hissələrindən biri kimi baxırdılar. Ancaq Ə.Hüseynzadə və Ə.Ağaoğludan fərqli olaraq Rəsulzadə hələlik Azərbaycandan kənara çıxa bilməmiş, yalnız onların fikirləri ilə mətbuatda tanış ola bilmişdi. Şübhəsiz ki, sosial-demokrat ideyalarının və islamın təsiri altında olan Rəsulzadə əvvəllər milliyyətçiliyi qəbul edə bilmirdi. Bu baxımdan onda milli məfkurənin əsasnı təşkil edən türkçülük, müsavatçılıq ideyaları yaranana qədər (1911- 1913-cü illər) millət, milliyyət və s. məsələlərə sinfi, sosial- demokrat ideologiyası və islam dini çərçivəsində yanaşmışdır. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 171 Rəsulzadədə müsavatçılıq (türçülük, çağdaşlıq və islamçılıq) ideologiyasının təşəkkülü və inkişafını bir neçə dövrə bölmək olar: 1. Müsavatçılıq, türkçülük ideologiyasına tapınana qədər, Rəsulzadənin millətə, milliyyətçiliyə, türkçülüyə baxışı (1903-1911). 2. Rəsulzadə müsavatçılıq ideologiyasının qurucularından biri kimi: Müsavatçılıq prinsiplərinin, Müsavat Partiyasının, türkçülük, istiqlal ideyalarının formalaşması və təbliği (1911- 1917). 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və onun başlıca ideya-məfkurə əsasları (1918-1920). 4. AXC-nin mühacirətdə təbliği və istiqlal ideyasının ölməzlyi; Yeni turançılıq, milli həmrəylik (təsanüdçülük) ideyaları (1920-1955). Rəsulzadədə müsavatçılıq ideyası yaranana, türkçülük məfkurəsinə bağlanana qədər, millət, milliyyət, türkçülük, islamçılıq, çağdaşlıq və s. məsələlərə baxışı bir qədər fərqli olmuşdur. Sosial-demokrat olarkən, başqa sosial-demokratlar kimi Rəsulzadə də millət, milliyyət məsələsinin önə çəkilməsinə müsbət yanaşmır, tənqidi fikirlər söyləyirdi. Milliyyət məsələləsinə sırf sosial-demokrat nəzəriyyəsindən baxan Rəsulzadə, milliyyəti təbliğ edənləri tənqid edirdi. 1906-cı ilin sonlarında "Təkamül" qəzetində nəşr olunan "Milliyyət məsələsi" və "Milliyyət və ticarət" məqalələrində Rəsulzadə bunu, bir qədər geniş şəkildə şərh etmişdi. "Milliyyət məsələsi" məqaləsində Rəsulzadə daha çox sosial-demokrat əqidəsinin milliyyətə zidd olmamasından yazır ki, bunu, bir Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|