MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 166 166 vilayətlərdə əmələ gəlmiş olan demokratik siyasi təşəkkülləri işğal etdiyiniz zaman ümumiyyətlə, sabiq imperiyanın çarizm siyasətilə ruslaşdırılmış müstəmləkə şəhərlərindən rus fəhləsindən ibarət ən kiçik azlığın arzusuna uyğun olaraq böyük bir çoxluq təşkil edən yerli əhalinin ən qanuni bir haqqını kobud bir surətdə çeynəmiş olursunuz. Fəhlənin Azərbaycan və Türküstanda diktatura elan etməsinin Moskva diktaturasından başqa bir şey olmadığı günəş kimi aşkardır» (29, s.286). M.Ə.Rəsulzadə fikirlərinə davam edərək yazır: «Moskvada olduğum iki il ərzində mən Şərq millətlərinin və xüsusilə türk ellərinin nicatının yalnız özlərində, özünü bir millət kimi tanınmalarından ibarət olduğuna qəti surətdə inandım. Bunun üçün sisteminizdə millətin özünə bəslədiyi bu inamın kökündə yox edildiyini və milli anlamının milli inqilab anlamına təbdil edildiyinə soyuqanlı baxa bilmirdim. Sizin istədiyiniz bu mübadilə baş tuta bilməz. Şərq millətləri kommunist həyatı ilə deyil, öz milli həyatları ilə yaşamaq istəyirlər» (29, s.287). Ən azı üç müxtəlif dövrdə- çar Rusiyası, AXC və Sovetlər Birliyi zamanlarında sosial-demokrat ideyasını dəyərləndirən M.Ə.Rəsulzadənin bu ideologiyaya baxışlarında zamana görə kəskin fikir ayrılıqlarının olduğunu söyləmək mümkün deyil. Düzdür, onun zaman-zaman bu ideologiyaya baxışlarında müəyyən dəyişikliklər olub. Bunu dəyişikliklərdən daha çox M.Ə.Rəsulzadənin formalaşma mərhələlərində bu ideologiyaya yeniləşmiş baxışı kimi dəyərləndirmək olar. M.Ə.Rəsulzadə sosial məsələni milli dövlətin ideologiyası yox, onun daxili siyasətinin bir hissəsi sayıb. Sosial-demokrat ideyasını o, mücərrədə gələcəkdən real bir cəmiyyətin işinə yarayan istiqamətə çevirməyə çalışıb. Bu baxımdan ilk www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 167 dövrlərdə sosial-demokrat ideyalarını beynəlmiləl hədəfə çevirən M.Ə.Rəsulzadə çox keçmir ki, onu milli dövlətin bir hissəsinə aid edir. Bu cərəyanı sadəcə, insanların xoşbəxt yaşayışını təmin edən bir proqram kimi hökumət çəriçvəsində istifadə edilməsinin zəruriliyini dərk edir, həm də AXC hakimiyyəti dövründə sosial-demokrat ideyalarını qisəmən də olsa, həyata keçirməyə çalışır. Bu, bir daha göstərir ki, Rəsulzadə üçün sosial-demokrat ideyası sadəcə milli hökumətin işinə yarıya biləcək prinsiplərdən başqa bir şey olmayıb. Rəsulzadənin etiraz elədiyi sosial-demokratiya sovetlərin yalançı sosialist ideyaları idi. Sovetlərin ortaya qoyduğu yalançı «sosializm» və «demokratiya»nın mahiyyətini də açmaqdan geri qalmayan M.Ə.Rəsulzadə marksist sosial-demokrat ideyalarının isə müəyyən müddəalarını qəbul edib. Hansı ki, bu müddəalar cəmiyyətin sosial bərabərliyi, maddi rifahı ilə bağlı idi. Ümumilikdə, Rəsulzadənin demokratiyaya və sosializmə baxışlarını üç yöndən qiymətləndirmək olar. Birinci halda o, sosial-demokrat ideyasını islama zidd saymadan bütün ideologiyalardan üstün tutur və hesab edirdi ki, bütün millətlərin azadlıqları, yalnız sosializmin beynəlmiləl halda qələbəsindən keçir. Rəsulzadə sosial- demokratlar kimi təklif edirdi ki, bütün ölkələrin fəhlə və zəhmətkeş sinfi birləşərək bərabər şəkildə sosializmin beynəlmiləl qələbəsini təmin etməlidir. O, bu zaman milli dəyərlərə sosial-demokrat baxışlarından yanaşır və hər bir millətin azadlığını da bu cərəyanın prinsipləri çərçivəsində dəyərləndirir. Yəni o, ayrılıqda götürülmüş bir millətin müstəqil şəkildə, hətta sosial-demokrat ideyalarına söykənsə belə, mübarizə aparıb qalib gələcəyinə inanmır. Onun fikrincə, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 168 168 bu, yalnız bütün millətlərin fəhlə-kəndli sinfinin bərabər şəkildə mübarizəsi nəticəsində reallaşa bilər. 1911-12-ci illərə qədər M.Ə.Rəsulzadə də bu fikrin hakim olduğunu görməmək mümkün deyil. Düzdür, o, bəzən bunun özünə də tərəddüdlə yanaşıb. Hətta boş məhculluq içərisində sosial-demokrat ideyasına söykəndiklərini də etiraf edən M.Ə.Rəsulzadənin bütün bunlarla yanaşı müəyyən bir dövrdə ən çox sosial- demokrat ideyasına üstünlük verdiyi açıq şəkildə hiss olunur. Bunun nəticəsidir ki, M.Ə.Rəsulzadə hətta mənəvi baxımından bağlandığı islamı belə sosial-demokrat ideyalarına zidd saymayıb. Əksinə, onlar arasında ideya yaxınlığı tapıb ortaya çıxarmağa çalışıb. İkinci halda isə M.Ə.Rəsulzadə sosial-demokrat ideyalarını sosial məsələ kimi, ikinci plana salıb. Bu, o vaxt baş verib ki, Rəsulzadə sosial-demokrat ideyaları əsasında bir millətin azad, müstəqil ola biləcəyinə inanmayıb. Eyni zamanda anlayıb ki, Rusiya bolşevikləri sosial-demokratiya (bolşevizm) adı altında yeni bir imperiya qurmaq istəyirlər. Bu baxımdan müsavatçılıq ideologiyasını ortaya ataraq milli davanı önə çəkən Rəsulzadə sosial-demokrat ideyasına daha çox sosial nəzəriyyə kimi yanaşıb. Bu nəzəriyyəyə görə isə sosial-demokrat ideyasında olduğu kimi, bütün millətlər bərabar şəkildə sosial-iqtisadi rifaha, insan haqlarına sahib olmalıdır. Ancaq bundan öncə milli dava aparılmalı və hər bir millət ayrı-ayrılıqda ən azı muxtariyyət şəklində özünü idarəetməyə nail olmalıdır. Sosial məsələdən sadəcə, hər bir millət azad olacağı təqdirdə insanlarının bərabər şəkildə yaşaması üçün istifadə edilə bilər. Üçüncü halda Rəsulzadə sosial-demokrat və türkçülük- islamçılıq ideyalarına bərabər şəkildə yanaşıb. Milli Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|