MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 154 154 mühüm bir mərhələ olmuşdu" (49, 8). Bu, onun 1913-cü ildə Bakıya qayıdıb, aktiv fəaliyyətə başladığı dövrlərdə də özünü açıq şəkildə büruzə verir. Bununla da Rəsulzadənin sosial- demokrat ideologiyasına, bolşevik inqilabına bəslədiyi ümidlər nisbətən arxa plana keçirdi. Qeyd edək ki, M.Ə.Rəsulzadə 1911-1913-cü illərdən başlayaraq sosial-demokrat ideologiyasından fərqli, milləti azadlığa aparıb çıxaracaq bir ideyanın axtarışında olub. Doğrudur, əvvəlcə M.Ə.Rəsulzadə ümid edib ki, Azərbay- canın xalqının azadlığı çar Rusiyasına qarşı mübarizə aparan sosial-demokratlarla bir yerdə də mümkündür. Ancaq zaman keçdikcə M.Ə.Rəsulzadə anladı ki, nə sosial-demokrat ideyası, nə də bu ideyanın daşıyıcısı olan RSDF(b)P-nin siyasi xətti Azərbaycan xalqının istiqlalına, azadlığına səbəb olmayacaq. 1910-cu illərin əvvəllərində sosial-demokrat ideyasını təbliğ etməsinə baxmayaraq Rəsulzadə özü də etiraf edirdi ki, nə isə çatışmır. «Bu təlatümdə biz nə istədiyimizi bilmədik. Bunu bilən tək-tək fərdlərimiz var idisə, bildiklərini bizə bildirməyə vaxt yox idi. O məşhur sənələrdə biz bir təlatümə düçar olan gəmiyə bənzəyirdik ki, hara gedəcəyimizi və sahili-nicatın nə tərəfdə olduğunu bilmirdik. Hər halda bir tərəfə olsa da, sükan saxlamaq lazım gəlirdi. Biz də bizimlə bərabər təlatümə tutulmuş olan digər millətlərin gəmiçilərinə baxdıq, yolumuzu onların getdiyi səmtə düzəltdik. Əlimiz sükanda titrəyir, ürəklərimiz məhcul bir aqibət qarşısında çırpınırdı» (36, 45). Rəsulzadə açıq şəkildə yazırdı ki, sanki boş bir məhculluq üzündən sosial-demokrat ideyası adı altında mübarizə aparıblar. Bu, onu göstərir ki, M.Ə.Rəsulzadə «beynəlmiləl qələbə»yə bütün varlığı ilə inanmayıb. Bunun əvəzində isə www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 155 Rəsulzadə sosial-demokrat ideyasından fərqli bir yol axtarırdı. Bu yol isə daha konkret, milli və hədəfinə çatacaq bir ideologiyaya söykənməli idi. «Məhəmməd Əmin fəaliyyətinin ilk dövründə sosial-demokratlarla yaxın olub, sosializm ideyasının təsiri altında idi. Onun gizli imzalarından biri də «sosialist» olmuşdur. Onlar cəmiyyəti inqilab yolu ilə dəyişdirmək, yeniləşdirmək istəyirdilər ki, bu da zamanın tələbindən doğurdu. Məhəmməd Əmində Müsavat fikrinin formalaşmasına və eyni adlı partiya yaranana qədər bu əqidə onda güclü idi» (36, 49). Göründüyü kimi, milli dəyərlərlə sosial-demokrat ideyalarının sintezi də onda 1910-cu illərin əvvəllərində yaranıb. Maraqlıdır ki, məhz "Müsavat" Partiyası da bu dövrdə qurulub. Bu partiyanın da əsas məramlarından biri sosial- demokrat ideyaları olmuş, ancaq əvəzində özündə milli çalarları da ehtiva edən bu partiya həm də müstəqil fəaliyyət göstərmiş və heç bir xarici qüvvədən asılı olmamışdır. Bu baxımdan sonralar türkçülük üzərində qurulan ideologiyanın daşıyıcısına çevriləndə belə Rəsulzadə sosial-demokrat prinsiplərindən tamamilə üz döndərməyib. Əksinə, bu məsələlərdə son dərəcə həsas olan M.Ə.Rəsulzadə "Müsavat" Partiyasının proqramında və 1918-ci ildə qurulan AXC-nin idarəçiliyində müəyyən qədər sosial ideyaların olmasını müdafiə edib. Bu dövrdə də (1911-1920-ci illər) Rəsulzadə lideri olduğu "Müsavat" Partiyasında sosial-demokrat prinsiplərinə ciddi diqqət yetirmiş və bunu, partiyanın nizamnamə və məramnaməsində nəzərə almışdı. Ancaq onun 1914-1917-ci illərdə yazdığı məqalələrdə artıq əsas qayəni sosial-demokrat prinsipləri deyil, milli varlıq (dirilik), türk dili, millət, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 156 156 türkçülük amalı təşkil etmişdi. O, bütün səyini xalqın milli varlığına (diriliyinə) yönəltmişdi ki, bunu, növbəti paraqrafda daha geniş şəkildə şərh edəcəyik. Qeyd etdiyimiz kimi, Rəsulzadənin sosial-demokrat əqidəsinə inamının zəifləməsində bolşeviklərin, yəni rus "sosial- demokratiya"sının miillətlərin öz müqəddəratını təyin etməsi haqqını onlara verməməsi də səbəb olmuşdu. Belə ki, bolşeviklərin lideri Lenin və onun həmfikirləri 1917-ci ildə verdiyi bəyannaməyə, çar Rusiyasının xalqları öz müqəddəratlarını özləri müəyyənləşdirəcək prinsipinə sonralar əməl etməmişdilər. "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə sosial- demokratlarla, bolşeviklərlə o vaxta qədər həmfikir, həmrəy oldu ki, artıq millətlərə öz müqəddəratını təyin etmək, hətta ayrılıb müstəqil suveren dövlət yaratmaq hüququ verilməkdə idi. Bu zaman bolşeviklər öz vədlərindən imtina etdilər, sələflərinin tutduqları yolu davam etdirməyi vacib bildilər. Bundan sonra Məhəmməd Əminin siyasi yolu başqa istiqamət yönəldi. Amma bu o demək deyil ki, M.Ə.Rəsulzadə marksist təlimdən üz döndərdi" (10, s.28). 1918-ci ildə qurulmuş AXC-nin mahiyyətində sosial- demokrat prinsipləri çox mühüm yer tutmuşdu. AXC dövründə xalq Avropadakı sosial-demokratların görmək istədiyi sosialist ölkəsindən heç də geri qalmayan sosial ədalət, ictimai bərabərlik, insan haqları və azadlıqlarına malik idi. M.Ə.Rəsulzadə yazır: «Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində vətəndaşlar arasında siyasi bərabərlik bir qərar olmaqla, bərabər sosial ədalətsizliyin zərərli nəticələri də aydın tərzdə dəyişdirilirdi. Azərbaycan zehniyyətincə, dünyanın əvvəlindən bəri insanların yaşayış və iqtisadiyyatında qarşılaşdıqları ədalətsizliyi bir-birə ortadan Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|