MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 151 zəhmətkeş, fəhlə və sizin kimi bir karxana maşınının bir hissəsi olanlardır» (50, 95). Avropa sosial-demokratları da bütün millətlərin zəhmətkeş, fəhlə sinfini vahid sinif kimi təqdim edir və qeyd edirdilər ki, onlar üçün fəhlə sinfinin düşməni kapitalizm, istibdad rejimlərdir. Bu məsələdən məharətlə istifadə edən Rusiyadakı sosialistlər (bolşeviklər) sosial-siyasi bərabərliyi, sinfi mübarizəni önə çəkərək ayrı-ayrı millətlərin, xüsusilə də müsəlman xalqların öz milli azadlıqlarını tələb etməsinə əngəl olmağa çalışırdılar. Bolşeviklər sosial-demokrat ideyaları altında pərdələnərək, çar Rusiyası istibdadını devirmək faktorunu önə çəkərək qeyri-rus, qeyri-xristian millətlərin mübarizəsinin milli xarakter almasını əngəlləyirdilər. Bütün millətlərin milli mücadilələrinə zorla da olsa, sosializm donu geyindirməyə çalışırdılar. Onlar öz əməllərini məharətlə pərdələməyi də bacarırdılar. Nəticədə də sözdə çox yaxşı səslənən sosial-demokrat ideyaları M.Ə.Rəsulzadənin də ictimai-siyasi baxışlarına təsir göstərir: «Sosialistlər milli məsələdən yan keçir və bəşəriyyəti müxtəlif millətlərə bölmürlər. Başqa sözlə, onlar beynəlmiləl firqədirlər. Bunu da qeyd etməliyik ki, bu beynəlmiləl nəzəriyyə yalnız sosialistlərə məxsus deyildir. Bir çox kapitalist partiyaları da bu fikirdədir. Mədəni millətlərin liberal və demokrat partiyalarının əksəriyyəti də dövlətin ümumi mənafeyinə və insan hüquqlarına uyğun olaraq öz dövlətçilik nəzəriyyələrində heç vaxt müəyyən bir millətə üstünlük vermirlər» (50, s.98). Dünyanın bir çox ölkəl ərində ictimai-siyasi proseslərin bu cür istiqaməti M.Ə.Rəsulzadənin fəaliyyətində də özünü büruzə verirdi. Avropanın sosialist qurumları kimi, bəzi www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 152 152 kapitalist partiyalarının da ictimai-siyasi fəaliyyətlərində ayrıca bir millətə üstünlük verməmələri M.Ə.Rəsulzadəni düşündürməyə bilməzdi. Çox böyük ehtimalla bu məsələnin özü də M.Ə.Rəsulzadənin sosial-demokrat prinsiplərinə müəyyən mənada inanmasına səbəb olub. Bu baxımdan bir çox azərbaycanlı-türk sosial-demokratlar kimi, M.Ə.Rəsulzadə də ilk dövrlərdə məhz çar Rusiyasındakı, ümumiyyətlə, ayrı-ayrı ölkələrdəki istibdadların yıxılıb yerində sosialist hökuməti qurulması ilə bəşəriyyətin bəlalardan qurtulacağına inanıb. Rəsulzadənin fikrincə beş formada hürriyyət var: birincisi-söz azadlığı; ikincisi- mətbuat azadlığı; üçüncüsü- cəmiyyət və ittifaq azadlığı; dördüncüsü- vicdan azadlığı; beşincisi- malın və canın mühafizə olunması azadlığı. Onun fikrincə, söz azadlığı insanın öz fikrini, düşündüklərini qorxub çəkinmədən, kimsədən ehtiyat etmədən açıb danışması demək idi. M.Ə.Rəsulzadənin fikrincə, hürriyyətin mövcudluğunu şərtləndirən ikinci amil mətbuat azadlığıdır. O, hürriyyətin üçüncü əlamətini cəmiyyətin və ittifaqların yaradılıb sərbəst fəaliyyət göstərməyində görür. M.Ə.Rəsulzadə hürriyyətin dördüncü əlamətinin vicdan azadlığı olduğunu göstərir. M.Ə.Rəsulzadəyə görə hürriyyətin sonuncu əlaməti şəxsiyyətin toxunulmazlığındadır. Bu cür azadlıqlar bəlkə də M.Ə.Rəsulzadənin təsəvvür etdiyi milli, ancaq mahiyyətində həm də sosial-demokrat ideyaları dayanan bir iqtidarda mövcud olmalıydı. Bu ölkədə isə Rəsulzadə sosial-demokrat ideyalarını milli haqlar kimi bərabər tutur. Ancaq Rəsulzadə sezməyə bilməzdi ki, onun da bir müddət yaxın münasibətdə olduğu Rusiya Sosial- Demokrat Fəhlə (b) Partiyasının başında duranlar heç də belə www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 153 bir ölkənin varlığını arzulamırdılar. Əgər bu partiyanın mərkəzində dayanan ruslar sosial-demokrat ideyası altında yeni bir imperiya qurmaq istəyirdilərsə, Qafqaz və Orta Asiya türklərini çıxmaq şərti ilə yerdə qalan millətlər də yanlız öz maraqları üçün çalışırdılar. M.Ə.Rəsulzadə də sosial-demokrat cərəyanına daha çox dövrünün ictimai-siyasi prosesləri, dünyada sosial ədalətin, ictimai bərabərliyin bərqərar olması, milli ideoloji cərəyanların olmaması və yaxud çox zəif şəkildə olması və s. baxımından tərəfdar olub. Ancaq sosial ədalət, ictimai bərabərlik məsələlərini çıxmaq şərti ilə, sonralar sosializm M.Ə.Rəsulzadə üçün dərindən bağlanacaq ideoloji bir cərəyan olmayıb. Rəsulzadənin sosializm və demokratiya problemlərinə yanaşmasının ikinci dövrü 1911-13-cü illərdə başlamış və 1920-ci illərin əvvəllərinə qədər davam etmişdi. Maraqlıdır ki, 1911-13-cü illər Türkiyə dövründən başlayaraq Rəsulzadənin sosial-demokrat prinsiplərinə əvvəlki rəğbəti azalmağa başlamışdı. Sosial-demokrat əqidəsindən tədricən milliyyət- çiliyə, türkçülüyə keçməkdə Rəsulzadəyə, İstanbulda fəaliyyyət göstərən "Türk ocağı" dərnəyinin fəalları, "Türk yurdu" məcmuəsinin müəllifləri Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, Z.Göyalp və əsərləri ilə yaxından tanış olduğu C.Əfqanin fikirləri mühüm təsir göstərmişdi. "Rəsulzadənin Bakıya dönüşü, Romanovlar sülaləsinin 300 yübleyi münasibəti ilə elan olunan ümumi əfv üzərinə 1913-cü ildə vaqe olmuşdur. İrandakı fəaliyyəti, hürriyyət yolundakı mücadilə təcrübəsinin, rus imperializminə qarşı kininin artmasına yaradığı kimi, İstanbuldakı təmasları da milli məfkurənin yetişməsi və mənəvi təşəkkülünə qəti şəkil verməsi baxımından çox Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|