Manaf süleymanov

193 
 
Yeganə  qardaşını  itirmiş  ağı  deyən  bacının  naləsindən,  qəmli 
avazından  təkcə  müsəlmanlar  yox,  ruslar,  yəhudilər,  sözləri  başa  düşməsələr 
də, ifadə tərzindən, yanıqlı ahəngindən dərin faciənin mənasını duyurdular. 
Cənazəni  qaldırmamışdan  əvvəl  qısa  mitinqdə  mərhumun  bacısı  qara 
libasda hönkürtü ilə göz yaşları axıda-axıda, üzüntülü və ürəkyandırıcı bir dildə 
camaata  xitab  edir:  «Tək  qardaşımın  ana  və  bacıdan  başqa  kimsəsi  yoxdur... 
Yalvarırıq,  qatilə  ən  ağır  cəza  verdirin,  qoymayın  Hüseynin  nahaq  axıdılmış 
qanı yerdə qalsın...». 
Cənazəni  Təzəpir  məscidinə  aparırlar.  Meyit  namazı  qılınır,  matəm 
mitinqi başlayır, natiqlər mərhumun bir sənətkar kimi xalqa göstərdiyi misilsiz 
xidmətindən  danışırlar.  Səhnəmizin  mahir  ustadının  uzun  illər  əleyhinə 
mübarizə  apardığı  cəhalətin,  nadanlığın  qurbanı  olduğunu  söyləyirlər.  Tabutu 
məsciddən  qaldırıb,  orkestrin  çaldığı  həzin  matəm  təranələri  və  nəğmələri 
altında Quberniski (Nizami) küçəsinə gətirib, Hacıbəyov qardaşları müdiriyyəti 
idarəsinin 
qarşısında  saxlayırlar...  Bəstəkar  Üzeyir  atəşin  nitqində 
Ərəblinskinin  fitrətən  böyük  aktyor  və  istedadlı  rejissor  olduğunu  söyləyir. 
Müsəlman artistləri tərəfindən Məhəmmədəli Sidqi danışıb Hüseynin ömrünün 
bahar çağında amansız xəzana tutulduğunu, səhnəni tərk etdiyini, facianə qətl 
edildiyini  yanıqlı  bir  dillə,  təəssüflə  bəyan  edir.  Müsəlman  şagirdləri  adından 
Bakı texniki məktəbinin şagirdi, (gələcəyin məşhur dramaturqu) Cəfər Cabbarlı 
ağlaya-ağlaya  danışır:  «Bu  təlatümlü,  qeyri-sabit,  ixtişaşlı  dövrdə,  dünyanın, 
xüsusən  Bakının  bu  ağır  günlərində,  duman  və  tüstüyə  bürünmüş  mühitdə 
böyük  sənətkarı  qatil  etdilər.  Üfüqdə  bahar  havası  duyulur,  ana  təbiət  ayılır, 
qarlar əriyib çaylar daşır, təbiət oyanıb hər yeri yaşıl örtüyü ilə bəzəyir, çiçəklər 
yer-yerdən  baş  qaldırır,  səhralarda  və  meşələrdəki  yaz  təravəti  insanlara  ümid 
verir, qışın tufanından, şaxta və soyuğundan sonra hər yerdə yeni həyat nəfəsi 
duyulur. İctimai, siyasi həyatda insan tarixi dəyişdiyi kimi, təbiətdə də dəyişmə 
gedir.  Şaxtalı  qışı  gülərüz  yaz,  şən  bahar  əvəz  edir.  Yeni  il  bayramı,  novruz 
şənlikləri  yaxınlaşır,  bütün  insanlar  bu  şənliyə  hazırlaşdığı  bir  vaxtda, 
gözlənilmədən şiddətli qara xəzan yeli, səmum küləyi əsib pak, günahsız, təmiz 
insanı, sənət aşiqini aramızdan aparır. Xalq sənətkarı, yüksək qayələr məftunu 
Hüseyn Ərəblinski bizi tərk edir... Əlvida, xalqının böyük sənətkar oğlu». Səfər 
özünü  toxdada  bilmir,  yol  boyu  göz  yaşı  axıdır.  Onun  əynindəki  texniki 
məktəbin  qara  rəngli,  rəsmi  paltarı  bu  qanlı  qara  matəmlə  həmahəng  idi. 
Tabutu qəbiristanlığa aparırlar. 
İzdiham sel kimi axırdı. Tabut və mafə güllərlə bəzədilmişdi. Camaat 
böyük  gül-çiçək  əklilləri  aparırdı.  Mərhumun  bir  neçə  portretini  müəllimlər, 
artistlər əllərində aparırdılar, Yol uzunu  musiqinin ürək  yandıran təranələri  və 
matəm  nəğmələri  susmurdu.  Bələdiyyə  idarəsi  ilə  üzbəüz  olan  «Müqəddəs 
Nina»  məktəbinin  qabağına  çatanda  cənazəni  saxlayırlar..  Müəllimlərdən  bir 
nəfər  Ərəblinskinin  səhnəyə  göstərdiyi  böyük  xidmətlərindən  danışır. 

---

194 
 
Müsəlman ziyalıları tərəfindən Xəlil İbrahim mərhumun səhnəyə göstərdiyi on 
yeddi  illik  fədakar  xidmətini  nəql  edir.  Şair  Salman  Mümtaz  gözəl,  dərin 
mənalı,  kədərli,  şairanə  bir  nitq  söyləyir  və  mərhumun  az  vaxtda  çox  iş 
gördüyünü,  onun  məharətlə  ifa  etdiyi  rolları  görüb,  Türküstan  tamaşaçılarının 
qəlbdən alqışladıqlarını, indi onların da matəm tutduqlarını deyir. 
Müsəlman tələbələri tərəfindən hənifi Zeynallı danışır. 
Cənazəni qaldırıb, qəbiristana (indiki Dağüstü parka) qədər əl üstündə 
aparırlar.  Meyiti  qəbirə  qoyandan  əvvəl  qocaman  artist  Mirzə  Muxtar 
Məhəmmədov  cənazə  ilə  vidalaşır:  «Hüseyn,  mən  də  tezliklə  dalınca 
gələcəyəm...  Tez...  çox  tez  gələcəyəm.  Səni  qara  torpaq  altında  tək  qoya 
bilmərəm... Gərək sinin yerinə mən öləydim. Bu xalqa, bu millətə sən daha çox 
lazım  idin.  Cəhalətin,  nadanlığın  qalın,  qara  pərdəsini  parçalamaq  üçün  sənin 
şimşək  təki  çaxan  istedadın  mənim  kimilərinin  minini  əvəz  edərdi...  Əlvida... 
əzizim». Musiqi təranələri altında meyiti torpağa tapşırırlar. 
Yaşlı  adamlar  deyirdilər  ki,  bu,  şəhərdə  (Həsənbəy  Zərdabinin  dəfn 
mərasimindən  sonra)  ikinci  ən  izdihamlı,  ən  kədərli  matəm  mərasimidir  ki, 
milliyyətindən asılı olmayaraq bütün Bakı camaatı küçələrə tökülmüşdü. 
Faciənin  əsl  səbəbi,  deyilən  mülahizələrdən  birinə  görə  vəhşi,  nadan 
qısqanclıq  imiş.  Tatyana  Maslennikova  adlı  bir  xanəndə  qadın  kazinoda, 
restoranlarda kitarada özü çalar, özü də oxuyardı, gözəl vz qəşəng olduğu qədər 
məlahətli  səsi  vardı.  O,  oxuyanda  salonda  adam  əlindən  tərpənmək  olmurdu. 
Hüseyn  bir  sənətkar  kimi  Tatyananın  həm  səsini,  həm  də  gözəlliyini 
qiymətləndirirdi. Tatyana isə Hüseynə məftun idi. Ailəvi gediş-gəlişləri   vardı. 
Xudmani məclislər qurub öz dostları, yaxın adamları ilə bir yerdə çalıb-oxuyar, 
o qaranlıq mühitdə vaxtlarını xoş keçirməyə çalışar-dılar. hüseynin dayısı oğlu 
da  demə  Tatyanaya  «vurulub-muş»  və  onu  pul  gücünə,  ya  da  zorla  ələ 
keçirməyə,  ram  etməyə  cəhd  edirmişsə  də,  cəhdləri  boşa  çıxır,  hər  dəfə  oxu 
daşa  dəyirmiş.  «Bəxtinin»  gətirmədiyinin  günahını  Hüseyndə  görür,  onu 
müqəssir  hesab  edir  və  bu  maneəni  aradan  qaldırmağı,  rəqibini  yolundan 
çıxarmağı qərara alır və Hüseyni qətl edir. 
Bakı  deposunun  fəhlələri  nümayişə  çıxıb  Ərəblinskinin  qatili  üçün 
ölüm cəzası tələb edirlər. Uzaq Tiflis şəhərindən dram dərnəyi artistləri onların 
səsinə səs verirlər. 
Mərhumun  qətlindən  on  bir  gün  sonra  Ərəblinskinin  arvadı  Asiya 
xanım  Bakı  qubernatoruna  ərizə  verib,  məlum  edir  ki,  Hüseyni  öldürən  cani 
Salam  Zeynalovu  həbsdən  azad  ediblər.  Qatil  Asiyanı  da  ölümlə  təhdid  edir. 
Asiya qubernatordan kömək istəyir. 
Hüseynin dəfnindən iki ay yarım sonra Nəriman Nərimanovun «Nadir 
şah  Əfşar»  faciəsi  tamaşaya  qoyulur.  Məqsəd  Hüseyn  Ərəblinskinin  qəbiri 
üstünü  götürmək,  kimsəsiz  qalmış  qoca  anasının  məişətini  qismən  də  olsa 
təmin  etmək  idi.  «Nadir  şah»  əsəri  həm  maddi,  həm  də  mənəvi  cəhətdən  ən 

---