Manaf süleymanov

198 
 
1904-cü  ilin  yanvar  ayında,  rus-yapon  müharibəsi  başlayanda  Port-
Artur  qalasına  göndərilir.  Qalanın  müdafiəsi  məşhur  general-mayor 
Kondratenkoya  tapşırılmışdı.  Şücaətinə  görə  sonralar o, Port-Artur qəhrəmanı 
adı ilə məşhur olmuşdu. 
Qalada  ən  mühüm  obyekt  hesab  edilən  Şərq  cəbhəsinin  topçu 
qüvvələrinin  rəisliyi,  ən  igid  zabitlərdən  biri  sayılan  Mehmandarova  həvalə 
edilir. Bura daima təhlükə altında idi, Şərq cəbhəsini düşmən zəbt edə bilsəydi, 
bütün qalaya asanlıqla yiyələnəcəkdi. 
General  Ə.  A.  Şıxlinski  xatirələrində  yazır  ki,  «Oktyabrın  14-də 
düşmən qalanı topa tutanda Səmədbəy mənim mövqemə  gəldi. Yaponlar bura 
11  düyməli  topdan  tutmuş,  27  millimetrlik  xırda  dəniz  topuna  qədər  müxtəlif 
ölçülü  qoplardan  atəş  açırdılar.  Mövqeyimiz  həm  də  tüfəng  və  pulemyot  atəşi 
altında  idi.  Mehmandarovun  lap  yaxınlığında  6  düyməli  qumbara  partladı, 
ətrafa  qəlpələr  və  qara  palçıq  sıçradı.  Səmədbəyin  üst-başını  buladı,  lakin 
yaralanmadı.  Vecinə  almadan  çox  soyuqqanlı  halda  cibindən  çıxardığı  ağ 
yaylıqla üst-başını bulamış palçığı təmizlədi. 
Dekabrın  16-da  çağırılan  hərbi  şurada  qalanın  müdafiəsini  davam 
etdirməyi təkidlə təklif edir. 
Yaponlar Şərq cəbhəsinin ən həssas məntəqəsi Drakon dağ silsiləsini 
tutandan sonra, general Stessel qalanı təslim edir. 
1908-ci  ildə  Səmədbəy  Mehmandarova  general-leytenant  rütbəsi 
verilir. 
Mehmandarovun  adı  gələndə  topçu  akademiyasını  bitirmiş  və  digər 
görkəmli  qoşun  hissələri  generalları,  bütün  ərkan  hərb  zabitləri  hörmətlə, 
iftixarla onu tərifləyirdilər,  qibtə  və həsəd  çəkənlər   də  az deyildi. 
Birinci dünya müharibəsi ərzində, 1914-1918-ci illərdə Mehmandarov 
21-ci  piyada  diviziyasının  rəisi  olmuş,  Avstriya-Almaniya  cəbhələrində 
vuruşmuş,  məşhur  Lodz  əməliyyatında  misilsiz  məharət  və  şəxsi  igidlik 
göstərmişdi. Bu diviziyaya 81-ci Abşeron, 82-ci Dağıstan, 83-cü Samur və 84-
cü Şirvan piyada polkları daxil edilmişdi. Sonra 2-ci Qafqaz ordusunda korpus 
rəisi  təyin  edilmişdi.  Özünə  və  başqalarına  qarşı  tələbkar,  əsgərə  ata  qayğısı 
bəsləyən,  namuslu,  düz  danışan,  adamlara  sözlə  və  işlə  kömək  edən  general 
Mehmandarovun  yaltaqları,  yalançı,  oğru,  əliəyri  və  rüşvətxorları  görən  gözü 
yox  idi.  İgidlik  və  mərdliyə  görə  neçə  dəfə  qızıl  silahla,  hərbi  məharəti  üçün 
Stanislav, Vladimir və Georgi ordenlərilə təltif edilmişdi. Eyni zamanda İranın 
«Şiri-Xurşid»  və  iki  ingilis  hərbi  ordeninə,  Fransa  və  Rumıniyanın.  yüksək 
hərbi mükafatına layiq görülmüşdü. 
General  Mehmandarov  1919-cu  ildə  Vladiqafqazdakı  kitabxanasını 
Bakıya  gətirmək  üçün  üç  nəfər  adam  göndərir.  Ağ  general  Erdel  əhvalatı 
eşidəndə,  gələnləri  hüzuruna  çağırıb  deyir:  «Mən  Mehmandarov  adlı  general 
tanımıram.  Mən  vahid  Rusiyaya  xəyanət  etmiş  Mehmandarovu  tanıyıram  və 

---

199 
 
Bakını  zəbt  edəndə  onu  xain  kimi  dar  ağacından  asacağam.  Gedin,  xəbəri 
özünə də çatdırın». Kitabları da verməmişdi. 
Yüksək  hərbi  məharəti,  istedadı  və  təşkilatçılıq  bacarığı  sayəsində, 
yuxarıda  təsvir  etdiyimiz  ağır  bir  şəraitdə  və  acınacaqlı  vəziyyətdə  hərbi  işə 
bələd  olmayan  dəstələrdən  qüdrətli  qoşun  yarada  bilmişdi.  Denikin  hücumu 
ehtimalına qarşı mükəmməl, operativ müdafiə planı qurub, dairələr yaratmışdı. 
1.  Yalama-Xaçmaz-Bakı.  2.  Dilican-Qazax-Ağstafa.  3.  Dilican-Gədəbəy-
Gəncə.  4.  Gorus-Şuşa-Yevlax.  5.  Dənizdə  Samur  çayından  Ələt  stansiyasına 
qədər. 
Ümumiyyətlə  əvvəldən  qarşıya  qoyulan  məqsəd  40.000-lik  ordu 
yaratmaq idi. Şəraitin ağır olması, xarici və xüsusən daxili vəziyyət buna imkan 
vermirdi. 
Qoşunların  müəyyən  hissəsi  Bakıya  gətirilirdi.  On  Doqquzuncu  ilin 
aprel  ayının  ilk  günlərində  camaat  arasında  «ordumuz  sabah  paytaxta  gəlir» 
xəbəri ağızdan-ağıza keçir, hamını sevindirirdi. Hərə bir söz deyir, hərənin bu 
barədə öz mülahizəsi vardı. 
Çəmbərəkəndində mülk sahibi Ağa Məlik, dartayçı İbiş, xarrat Cəfər, 
bir də Zəhər Məmmədrzanın arasında mübahisə düşdü. Ağa Məlik dedikdə ki, 
sabah  qoşunumuz  Bakıya  gəlir,  dartayçı  İbiş  istehza  ilə  soruşdu:  «Xozeyin, 
haçandan qoşun  siz  dövlətlilərinki oldu? Üç  oğlun var, hamısı  yanında, evdə; 
qardaşın  balaları  şəhərdə,  özləri  də  alış-veriş  edirlər.  O  biri  xozeyinlərin  də 
uşaqları elə». 
«Başından yekə danışma, - deyə Ağa Məlik ona acıqlandı, - hökumət 
özü nə elədiyini yaxşı bilir». 
«Hökumət başında oturanlara nə var, loxmanı verdin, sözün keçəcək, - 
deyə  Zəhər  Məmmədrza  söhbətə  qarışdı,  -  ay  xozeyin,  barı  danışma.  O 
əsgərlərin arasında bir nəfər də olsa varlı balası yoxdur. Hamısı fəhlə balaları, 
kəndli uşaqlarıdır, Bolşovoylar yerində deyirlər - fəhlə-kəndli əsgərləri...». 
«Hə,  Zəhər  Məmmədrza  yenə  zəhərin  atdı,  -  deyə  xozeyin    acıqla  
səsini  ucaltdı, - bu gədə-güdələr yaman dil-ağız açıblar ha». 
«Xozeyin,  danışmağı  da  bizə  çox  görürsən?  -  Zəhər  Məmmədrza 
soruşdu. - Hə. Ac-susuz dolanırıq, ürəyimizi boşaltmaq da bizə olmaz?..». 
Cəfər  kişi  dilləndi:  «O  gün  əsgərlikdə  olan  qardaşım  oğlu  evə 
gəlmişdi, güzəranları zülümdür, mahnı qoşublar: 
 
Kazarmada  idik,  verildi   azan,  
Aldıq əlimizə, hərə bir qazan.  
Şorbanı alıb, qayıdan zaman  
Şorbadan çıxdı bir ölü siçan... 
 

---

200 
 
Gülüş qopdu. Zəhər Məmmədrza soruşdu:  «Ağa Məlik xozeyin, buna 
sözün nədir? Nə deyirsən?». 
«Haqq  sözə  nə  deyə  bilər?  -  dartayçı  İbiş  dilləndi,  -  odur  ey,  Gülzar 
qarının  ərini,  Şubanı  mədənində  işləyirdi,  xozeyin  Xudabaş  diri-diri  quyuya 
atdı,  öldürdü.  Gülzarın  gözünün  ağı-qarası  bircə  oğlu  var,  çak-çuk  eləyib, 
külfəti dolandırırdı, tutub dövlətli oğlu əvəzinə əsgər apardılar. Əsgərlər, qoşun 
Gülzar qarınındır». 
Ağa Məlik söhbəti uzatmayıb getdi. Bir az aşağıda, baqqal Məmməd 
Qulunun oğlu Dadaş dükanın üstünə bayraq sancırdı və astadan oxuyurdu:  
 
Türküstan yelləri öpüb alnını,  
Daha yüksəklərə ucal bayrağım... 
 
Aprelin 5-də səhər tezdən, saat 7-dən paytaxtı bəzəyib qurtarmışdılar.  
Küçələrdə adam çox idi. Dükanların üstündə, böyründə, ala qapılara sancılmış 
üç rəngli - qırmızı,  yaşıl və firuzəyi, aypara və səkkiz guşə ulduzlu bayraqları 
külək dalğalandırırdı. Kübarlar yaşayan məhəllələrdəki küçələrdə bayraqlardan 
əlavə,  eyvanlardan  xalılar,  xalçalar  sallanırdı.  Başqa  binalar  da  çox  yaxşı 
bəzədilmişdi,  çox  yerdə  xalı-xalça,  cecim  asılmışdı.  Bir  sözlə,  əsgərlərin  ötüb 
keçəcəyi bütün küçələrdə hər addımda bəzək diqqəti cəlb edirdi. Qırmızı və ağ 
parçalarda  iri  hərflərlə  şüarlar  yazılmışdı:  «Yaşasın  Azərbaycan!»,  «Yaşasın 
hürriyyət!», «Var olsun millət». 
Saat 9-da küçələr məktəblilərlə doldu. Nəğmə sədaları eşidildi. 
Stansiyadan başlamış, əsgərlərin keçəcəyi meydan və küçələrdə adam 
əlindən tərpənmək olmurdu. 
Birdən,  «Gəlirlər, qəhrəmanlar gəlirlər!»  Sözləri ağızdan-ağıza keçdi. 
Musiqiçilər əsgəri təranələr çalmağa başladılar. «Yaşa! Var ol əsgər!» alqışları 
ucaldı.  Əsgərlərin  ilk  sırası  göründü.  Çiyinlərdəki  tüfənglərin  süngüləri  bərq 
vururdu. Yeknəsəq təpik səsləri ətrafa dolurdu. Öndə piyada, dalınca mitraliyoz 
və  topçu  hissələri,  arxada  isə  süvarilər  gəlirdi.  Atların  üstündəki  qəhrəmanlar 
diqqəti  daha  çox  cəlb  edirdi.  Nizələrindən  asılmış  xırda  bayraqlar  yellənirdi. 
Qədim Qafqaz adəti üzrə atlıları zurna-balaban çalanlar müşayiət edirdi. 
Piyada əsgərlər səs-səsə verib hərbi şərqi oxuyurdular. 
...Qoşun  birdən  dayanır.  Generallardan  biri  uca  səslə  komanda  verir. 
Zabitlər onun əmrini təkrar edirlər. Qoşun bütünlüklə hərəkətə gəlir. 
Ordunu  təbrikə  gələnlər  gömrükxana  qarşısında  yığılıblar.  Parlaman 
üzvləri,  Şeyxülislam,  müfti,  Bakı  ünas  «Cəmiyyəti-xeyriyyə»  üzvləri, 
bələdiyyə idarə heyəti, Dağıstan, Gürcüstan və Lehstan heyətləri buradadır. 
Bir azdan  əyanlar və  nazirlər gəlir. Bayraqları külək oynadır. Tez-tez 
«Yaşasın Azərbaycan!..» sözləri təkrar edilir. 

---