Manaf süleymanov

195 
 
müvafiq  əsər  hesab  edilirdi.  Bütün  aktyorlar  küçələrdə  bilet  satırdılar.  Teatr 
kassası səhərdən axşama qədər açıq idi... Bu məqsədlə ianə də qəbul edilirdi və 
ianə verib, kömək göstərən adamların adları qəzetdə elan  edilirdi. Nadir şahın 
rolunu  Abbas  Mirzə  Şərifzadə,  mərhum  Hüseynin  öz  zövq  və  səliqəsilə 
tikdirdiyi Nadir şah libasında çıxış edəcəkdi. 
*  *  * 
Elə  bu  zaman  məşhur  aktyor,  «Ölülər»  pyesində  Şeyx  Nəsrullah  və 
Kefli İsgəndər obrazlarının ən məşhur ifaçısı, «Molla Nəsrəddin»çi mühərrir və 
şair Əliqulu Qəmküsarın da Tiflisdə qətl edildiyi qara xəbərini teleqrafla xəbər 
verirlər.  Bakı  ziyalıları  onun  üçün  də  matəm  tutdular.  Onun  yaxın  dostu, 
məşhur  xalq  artistimiz  Mirzağa  Əliyevə  yadigar  göndərdiyi  əksinin  arxasında 
yazdığı «Həsb-hal» şeri dərc edilir: 
 
Təsviri pür məlalımı mütləq görən zəvat  
Anlar keçirmişəm necə əfsürdə bir həyat,  
Gəldim cahanə sanki həmişə bəla çəkəm, 
 Könlümdə vardı min əməlü, min təhəssürat,  
Dünyada bir məram dilim hasil olmayır,  
Yağı olub mənə bütün icrami kayinat.  
Bəs kim düşünmüşəm qırışıbdır üzüm,  gözüm,  
Zaye edib vücudumu iş bir təfəkkürat.  
Sinnim otuzda tüklərim iştə bəyaz olub.  
Keçmək sifarişin yetirib qasidi məmat.  
Qalmıb ümid, çünkü həyatın bəqasinə,  
Əksim götürtmüşəm qala bəlkə xatirə. 
 
Elə  bil  yaxın  zamanda  həyata  vəda  edəcəyini  duyubmuş.  Mirzağa 
«Həsb-hal»  şerini qəzetdə bu  qısa  məktubla dərc etdirmişdir:  «Əziz  yoldaşım. 
Doğrudur,  ölmək  təbiidir.  Amma  bu  tövr  nahaq,  xunxar  qatil  əlində  ölmək 
ciyərimi  parça-parça  etdi.  Artist  yoldaş.  Sənin  o  vəhşi  qatilin  nəinki  tək  şer 
aləminə, həm də bizim əlimizdən almaqla səhnəyə böyük zərbə vurdu. Sevgili 
yoldaşım. Bu axır  vaxtlarda  mənə  yadigar olaraq göndərdiyin  əksinin dalında 
yazdığın  «Həsb-hal»dan  görünürdü  ki,  həqiqətdə  dünyadan o qədər incimisən 
ki,  ölməyi  istəyirmişsən.  Qoy  sənin  bu  küskün  halını  mən  də,  şer  və  səhnə 
dostlarına xəbər verim, qoy onlar da oxusunlar». 
Ordu  Bakıya  gəlir.  Çar  dövründə  müsəlmanlardan  əsgər  aparmayıb, 
bunun əvəzində vergi alırdılar. 
Oktyabr  inqilabından  sonra  üç  burjuaziya  partiyası:  gürcü 
menşevikləri, daşnaklar və müsavatçılar Zaqafqaziya komissarlığı yaratdılar və 
1917-ci ilin dekabr ayında gürcü, erməni, müsəlman və rus milli korpuslarının 
təşkilinə  başladılar.  Bu  məsələdə  müsəlmanların  vəziyyəti  çox  ağır  idi,  çünki 

---

196 
 
onların heç  bir silahlı dəstəsi  yox idi.  Qərb cəbhəsindən  Zaqafqaziyaya  gələn 
birinci  «Tatar»  süvari  polkunu  müsəlmanlar  bu  məqsəd  üçün  istifadə  etməyi 
qərara  aldılar,  bu  yeganə  silahlı  dəstə  idi  ki,  az-çox  kara  gələ  bilərdi.  «Tatar» 
polku keçmişdə «Dikaya diviziya» tərkibindəki alaylardan biri idi. 
Korpus  düzəltməyə  başladılar;  kağız  üzərində  korpus  və  iki  diviziya 
ştabları yaradıldı; nə zabit və nə də əsgər vardı. Azərbaycandan adam yığmaq 
nəzərdə  tutulurdu.  Bu  məqsəd  üçün  1918-ci  ilin  fevral  ayında  korpusa  daxil 
ediləcək birinci piyada diviziyasının qərargahı Bakıya köçürülür ki, birinci atıcı 
polku  və  başqa  hissələr  yaradılsın.  General  Mehmandarovun  başçılığı  ilə 
qərargah  üzvləri  şəhərə  varid  olanda  tutub  dustaqxanaya  salırlar.  Həmid 
Sultanovun  xatirələrində  yazdığına  görə,  sonra  da  taktiki  mülahizələrlə  azad 
edilirlər. 
Tiflisdə  belə  korpus  yaratmağa  başladılar.  Lakin  cəlb  edilən  adamlar 
təlim üçün aldıqları silahı, paltarı və çoxları atı da götürüb qaçırdılar evlərinə, 
tapıb qaytarmaq da olmurdu. Beləliklə vəziyyət çox ağır və acınacaqlı idi. 
1918-ci  ilin  mart  ayının  əvvəlində,  Trabzonda  türklərlə  Zaqafqaziya 
Seymi  arasında  danışıqlar  başlayır.  İlk  iclasda  türklər  Zaqafqaziya 
komissarlığının  dövlət  və  siyasi  cəhətdən  heç  bir  hüququ  olmadığını  iddia 
edirlər. Buna görə də komissarlıq tez Zaqafqaziyanın Rusiyadan ayrıldığını və 
sərbəst dövlət olduğunu elan edir, federativ respublika yaradır. 
1918-ci  il  may  ayının  25-də  Seym  öz-özünü  buraxır  və  Zaqafqaziyə 
ərazisində üç milli: gürcü, erməni və Azərbaycan respublikası əmələ gəlir. 
1918-ci il may ayının 28-də milli şura azad Azərbaycan  yaradıldığını 
elan  edir,  əlbəttə,  Gəncədə  olan  Türk  İslam  ordusunun  baş  komandanı  Nuru 
paşanın razılığını alandan sonra. 
Müsəlman  korpusu  Tiflisdən  Gəncəyə  gəlir  və  Azərbaycan  korpusu 
adlandırılır. Onun varidatı və hərbi müxəlləfatı var-yox bir neçə topdan və bir 
də az miqdarda atlardan ibarət idi. 
Çar ordusunun silah arsenalı bütünlükdə xristianların əlində idi. 
1918-ci il iyulun 11-də türklər Azərbaycanda 1894 və  1899-cu   ildə 
anadan  olanları orduya çağırır. 
1919-cu  ilin  sonunda  toplanan  əsgərlərin  yaşadıqları  bir  neçə 
kazarmanı general Səmədbəy Mehmandarov yoxlayanda dəhşətə gəlir və yazır: 
«Hər  yerdə  bir-birindən  pis,  eyni  acınacaqlı  mənzərəyə  rast  gəlirdim. 
Adamların görkəmi miskin, qida olduqca pis; yoxlayanda qabdakı qaynar suda 
tək-tük  kələm  yarpağı  üzürdü...  Binalar  rütubətli,  nə  çarpayı,  nə  taxt  və  nə  də 
yorğan-döşək  vardı.  Əsgərlər  yaş  torpaq  üstündə  üstü-açıq  yatırdılar; 
pəncərələrin çoxunda şüşə yox idi. Atlar bir dəri, bir sümük idi, atdan çox əcaib 
bir heyvana oxşayırdılar, yarıdan çoxunu qoturluq basmışdı. 

---

197 
 
Təəccüblü bir şey  yoxdur. Madam ki, adamlar ac-yalavac, ayaqyalın, 
başıaçıq,  özləri  də  nahaq  yerə  tez-tez  kötəklənirdilər,  ata  kim  baxacaq..,  Belə 
vəziyyətdə hərbi  xidmətə nifrətdən  başqa heç nə  gözləmək olmaz...». 
Yuxarıdakı  vəziyyət  ömürlərində  əsgərliyin  nə  olduğunu  bilməyən 
kəndli balalarını hürküdüb-qorxudur və fərariliyə vadar edirdi. 
1918-ci il noyabrın 6-da Müsavat hökumətinin hərbi nazirliyi yaradılır 
və  onun  portfelini  hökumət  başçısı  götürür.  Nazirliyi  təşkil  etmək  general 
Səmədbəy  Mehmandarova  tapşırılır,  özü  də  hərbi  nazir  müavini  təyin  edilir. 
Sonra da hərbi nazir olur. 
Birinci növbədə baş qərargah və ordu polkları yaradılır. 
Krımdan  gəlmiş  sabiq  Krım  hökuməti  başçısı  general  Sulkeviç  baş 
qərargah  rəisi  təyin  edilir.  Lakin  Mehmandarovla  aralarında  münaqişə 
olduğundan o istefa verir. 
Ordu  isə  hələ  yox  idi.  Türklər  Bakını  alandan  sonra  Azərbaycan 
korpusu yaradılır və polkovnik Səlimov müvəqqəti komandir təyin edilir. O da 
yazdığı  məxfi  məlumatda  qeyd  edir  ki,  ordu  kağız  üzərindədir.  Adı  var,  özü 
yox.  Atlar  acınacaqlı  haldadır.  Lazımi  miqdarda  top  var,  amma  topxana 
qurmağa nə zabit, nə at, nə də müxəlləfat var. Əsgərlər cır-cındır içində, hamısı 
ayaqyalın, nə corab, nə çarıq... Kəndə göz dikib, məqam tapan kimi qaçırlar... 
Zabitlərin  də  vəziyyəti  o  qədər  yaxşı  deyildi.  Başqa  idarə 
məmurlarının maaşları 100-150 faiz artırıldığı halda, zabitlər unudulmuşdu. Elə 
bil ögey uşaqdılar... Pul da gündən-günə qiymətdən düşürdü. 
Boş, susuz səhrada məskən salmaq kimi hesab edilən ağır bir şəraitdə 
general Səmədbəy Mehmandarov ordu yaratmağa başlayır. 
Bu fövqəladə istedad sahibi sərkərdənin tərcümeyi-halını qısa da olsa 
təsvir  etmək  vacibdir.  1856-cı  ildə  Lənkəranda  doğulub.  Atası  zadəgan 
Sadıqbəy meşə idarəsində qulluq edirmiş; xasiyyəti cod, tündməcaz kişi imiş. 
Səmədbəy  Bakıda  gimnaziyanı  əla  qiymətlə  bitirib  Peterburqa  gedir  və  2-ci 
Konstantin  topçu  məktəbinə  daxil  olur.  Zəka  və  qabiliyyətinə  görə  böyük 
hörmət qazanır. 1875-ci ildə təhsilini başa çatdırıb, topçu praporşik rütbəsi alır. 
Sibirə  xidmətə  göndərilir.  İlk  dəfə  1900-cü  ildə  hərbdə  məharət  və  istedadını 
nümayiş  etdirir.  Həmin  il  avqustun  üçündə  çinlilərlə  olacaq  döyüşdə 
generaldan əmr alır ki, Tsitskar şəhərindən qaçmağa cəhd edəcək adamları top 
atəşinə tutsun və bununla çin əsgərlərinin aradan çıxmasına mane olsun. 
Çinlilər  şəhərdən  əliboş  çıxanda  Mehmandarov  silahsız  adamları 
qırmaqdan boyun qaçırır, atəşə tutmur. Generalla mübahisə edir. Hədələnir və 
hərbi  səhra  məhkəməsinə  verilməklə  təhdid  edilir.  Vadar  olub  top  atəşini 
çinlilərin  başları  üstündən  uzağa  yönəltdirir  və  qaçanların  şəhərə  qayıtmasına 
nail olub, qan axıtmadan şəhəri tuturlar. 
Sonralar  bir  il  Peterburqda  topçu  zabitlər  məktəbində  təkmilləşmə 
kursunda oxuyur. 

---