Manaf süleymanov

186 
 
İsmayıl,  Əliağa  və  Mehdidən savayı  yuxarıda  adları çəkilənlər həbsə 
alınıb.  Onların  da  evlərindən  talan  edilmiş  qiymətli  əşya  və  qızıl  pul 
tapılmışdır. 
Ələ keçən qiymətli əşya və qızıl pullar yiyəsinə qaytarılıb. 
Bakı şəhərinin 1-ci polis şöbəsi istintaqı davam etdirir... 19/VI-19. 
* * * 
«Tiflis  əsilzadələr  bankı»nı  yarmaq  istəyənlər  kassada  yalnız  2.000 
manat  pul  tapıblar.  Xidmətçiləri  tapança  ilə  təhdid  edib,  milyonların  yerini 
soruşmuşlarsa  da  səyləri  boşa  çıxıb.  Soyğunçular  gedəndən  10  dəqiqə  sonra 
banka 2-milyon manat pul gətirilib. 
* * *  
Çəmbərəkəndində, 
Vəkilov 
müalicəxanasının 
(11  poliklinika) 
yaxınlığındakı çəpərə alınmış balaca bağçadakı daxmada çoxlu tüfəng, patron 
dolu qutular, bomba və qumbara tapılıb. 
Yük  avtomobili  dolusu  silah  tutulub.  Dəniz  kənarında  bir  evdə  silah 
anbarı  tapılmışdır;  1067  top  gülləsi,  çoxlu  patron  dolu  qutular,  bomba  və 
mərmi. 
* * * 
Pul basdırılan mətbəədən pullar oğurlanır. Yenə 300.000 manat  yoxa 
çıxıb, mühafizlər yatır, ya da üzbəüz meyxanada sərxoşluq edirlər. 
* * * 
Qurban  bayramı  yaxınlaşır.  İki  ay  yarım  bayrama  qalmış  yaxın 
qəzalardan,  bir  də  Türkmənistandan  Bakıya  qoyun  sürüləri  gətirməyə 
başlayıblar. Sallaxana -  Yasamal tərəflər böyük ağılı xatırladır. Çodarlar çəpər 
çəkib,  heyvanları  ora  doldurub.  Hər  gün  şəhər  bazarlarına  gətirib  satırlar. 
Dövlətlilərin  çoxu  ucuz  olsun  deyə  qurbanlığı  bir  neçə  həftə  qabaqcadan  alıb, 
arpa, ot, ələflə, səliqəsinə uyğun bəsləyir, kökəldirlər. Kübarlardan iki, hətta üç 
qoyun alan da var. 
Bayrama  yaxın  qoyunlara  qənd  verir,  alnına,  boynuna,  belinə, 
böyürlərinə, quyruğunun üstünə həna yaxırlar, boyunlarına muncuq və mərcan 
boyunbağılar taxıb, balaca güzgü, həmail asırlar. Təzə gəlinlərə, nişanlı qızlara 
qurbanlıq  aparılacaq  qoç  və  toğluları  xüsusi  bəzəyib,  zər-zibalı  xonçalarla, 
qənd kəllələri, parça, paltar, şirniyyat qoşurlar. 
Qurşaqlı, çuxalı hacılar, dövlətlilərin cavan oğlanları, ərköyün uşaqları 
qoyunları  dallarınca  yeriməyə  öyrədiblər;  tez-tez  mübahisəyə  qalxıb,  hərə  öz 
qoçunun üstün olduğunu iddia edir. 
Qurban  kəsəcək  tacirlər,  pullular,  hacılar  tay-tuşlarına,  varlı 
qonşularına paylanacaq qurban payı, təşrif gətirəcək qonaqlar barədə danışırlar. 
Bayram axşamı qoyunların gözünə sürmə çəkib, duz yedirdəcəklər, su 
içirdib,  aparıb  pirin  üstündə  hərlədəcəklər,  hacılar  qanovuz  arxalıq  geyib, 
üstündən  tirmə  qurşaq  sarıyacaq,  çuxanı  əyinlərinə  keçirəcəklər.  Tacirlərin 

---

187 
 
naxışlı  xara  jileti,  yük  kostyumu,  buxara  papaqları,  qızıl  zəncirli  qızıl  saatı, 
yaqut,  zümrüd  medalyonları,  jilet  üstündən  bağladıqları  qızıl  təkbəndləri 
diqqəti  uzaqdan  cəlb  edəcək.  Qurban  günü  doyunca  kabab,  ikinci  gün  plov, 
üçüncü gün qutab, sonra da baş-ayaq yeyəcəklər. Şəhəri kabab tüstüsü, kabab 
iyi bürüyəcək. 
El  ordusu.  Denikinin  könüllü  Ağ  ordusu  Dağıstanı  işğal  etdikdən 
sonra  Bakıda  vəziyyət  çox  gərginləşdi,  Gündə  min  bir  şayiələr,  mülahizələr 
yayılır,  ağızdan-ağıza  keçdikcə  şişirdilirdi:  «Denikinin  məqsədi  Bakı  neft 
mədənlərini,  zavodları  bolşeviklərdən  qorumaqdır».  «Könüllü  ordu  bütün 
hazırlıq görüb, cənuba hücuma bu gün keçə, sabah keçə». «Deyirlər ki, Denikin 
yarı yoldadır». 
Belə  sözlər  şəhər  əhlinin  həyəcan  və  vahiməsini  daha  da  artırır, 
taqətdən  düşmüş  camaatı  qorxudurdu.  Bilmirdilər  aclığın,  bahalığın, 
ərzaqsızlığın,  ailə  məşəqqətinin  dərdini,  ya  da  ki,  göydən  asılmış  qəza 
qılıncının  başlarına  nə  vaxt enəcəyinin  intizarını çəksinlər. 
Denikin  ordusunun  Bakıya  gələcəyi  ilə  əksinqilabçı  tör-töküntüləri 
daha da baş qaldıracaqdı. 
Xalq  diz  çöküb  yenidən  Denikinlərə  qul  olmamaq  üçün  silaha 
sarılmağı qərara aldı və «hazır ol hərbə, əgər istərsən sülh, səlah» şüarını deyə-
deyə var-yoxunu satıb, silah alır, hərbi  məşq keçməyə başlayır. 
Qədim  zamanlardan  bütün  xalqlar  özlərini  qəsbkar  və  zalım-rəhmsiz 
düşməndən        qorumaq  üçün  həmişə  yardım    alayları    düzəldib,  müdafiəyə  
hazırlaşırdılar. Xırda çaylar birləşib böyük nəhrlər əmələ gətirdiyi kimi yardım 
alayları da bir-birinə qoşulub «El ordusu» yaradır. Vətəni istila təhlükəsindən, 
əhalini qətli-qarət təhdidindən,   köləlikdən   xilas üçün  hamı səfərbər olurdu. 
İndi də Azərbaycanın şimal üfüqlərini qatı qara buludlar örtüb, cəllad, 
qan  içən  Denikin  qan  axtaran  manavarlar  kimi  dişlərini  qıcırdıb,  əhalini  qan 
dənizində qərq etmək istəyirdi. 
Qəddar  düşmənə  qarşı  durmaq  üçün  Bakıda  «Yardım  alayları» 
düzəltməyə başladılar. 
Denikinçilər Şimali Qafqazda zəbt etdikləri bütün şəhər və kəndlərdə 
bolşevikləri  və  bolşeviklərə  rəğbət  bəsləyənləri,  azadlıq  sevənləri  dar 
ağaclarından asırdılar. 
«Hümmət»  təşkilatı  şura  düzəldib  Denikinlə  mübarizə  aparmaq 
məsələsini müzakirə edir və camaatı səfərbər etmək üçün minarələrdən bar-bar 
bağırırdılar. 
Axır  günlərdə  şəhər  küçələrində  çoxlu  ağ  zabitlər  görünür,  sual 
olunurdu  ki,  bunlar  bura  niyə  gəliblər?  Paytaxtımızda  işlərinin  adı  nədir? 
Zəhmətkeşlər  bu  yad  adamları  şəhərdən  qovmağı  tələb  edirlər.  General 
Voskresenski  və  bir  neçə  nəfər  onun  əlaltısı  zabitlər  həbs  edilib,  evlərini 

---

188 
 
axtardıqda çoxlu hərbi sursat: tüfəng, patron, pulemyot, un, şəkər, qənd, paltar 
və parça tapılmışdı. 
Elə bu vaxt «Yardım alayı» da təşkil edildi.  
Yardım  alayı  iştirakçılarından  olan  kommunist,  əməkdar  müəllim 
Məhərrəm  Sultanov  öz  xatirəsində  yazır:  «Yardım  alayı  özünü  müdafiə 
məqsədilə  qurulmuş  yarım  hərbi  dəstələr  idi.  Bu  dəstələr  bir  yandan  Bakını 
şimaldan təhdid edən Denikin təhlükəsinə qarşı mübarizə, digər tərəfdən 1918-
ci  il  mart  hadisələri  təkrar  olmamaq  üçün  yerli  əhalinin  ailəsini  qorumaq 
məqsədilə yaradılmışdı». 
«Mən  özüm  hadisələrin  canlı  şahidi  olmuşam.  İllər  ötdüyünə 
baxmayaraq indi də yadıma düşəndə tüklərim biz-biz olur, gözlərim yaşarır...». 
«Yardım alayları»-nın məqsədi silahla rəftar etməyi bacarmaq, özünü 
və  millətini  əldə  silahla  müdafiə  etmək,  lazım  olanda  sinfi  düşmənlə  də 
vuruşmaq idi». 
«Silah almaq əvvəllər hamıya müyəssər deyildi, ancaq ötkəm adamlar 
tapança gəzdirirdilər. İndi isə silahlı olmaq əsas şərt idi». 
Bakıda  olan  ağ  ordunun  tör-töküntü  zabitləri,  ingilis  əsgərləri  və 
zabitləri  kazarmalardan  silah  oğurlayıb  satır,  restoranlarda,  dükanlarda  dəyər-
dəyməzinə arağa dəyişdirirdilər. 
 «Bu  və  ya  digər  səbəblərə  görə  1919-cu  ilin  yaz  fəslində 
maariflənmiş,  tədbirli  ağsaqqallar  camaatı  yığıb  iclas  keçirdilər  və 
müsəlmanlardan  silahlı,  könüllü,  özünümüdafiə  dəstələri  düzəltməyi  qərara 
aldılar və gəlir qubernatordan rəsmi icazə aldılar. Əlbəttə icazə verənlərin də öz 
hesabları  vardı.  Lakin  unutmaq  lazım  deyil  ki,  «Sən  saydığını  say,  bax  gör 
fələk nə sayır». 
«Yardım  alayı»nın  ilk  dəstəsi  Təzəpir  məscidinin  həyətində  təşkil 
edildi,  sonra  başqa  məscidlərin  həyətində  də  belə  dəstələr  yaradıldı.  Zaman 
bunu  zəruriləşdirmişdi.  Alayın  tərkibi  əsasən  zəhmətkeşlərdən  ibarət  idi: 
fəhlələr,  muzdurlar,  əməkçi  ziyalılar,  müəllimlər,  artistlər,  sənətkarlar,  xırda 
alış-verişçilər.  «Yardım  alayı»nın  adı  onun  tərkibini  uzaqdan  xəbər  verir  və 
kimlərin iradəsini ifadə etdiyini göstərir». 
«Şəxsən daxil olduğum «Təzəpir» məscidi həyətində toplaşan yardım 
alayı  barədə  bir  qədər  ətraflı  nəql  etmək  istəyirəm.  İlk  gündən,  yəni  1919-cu 
ilin baharından, ta 1920-ci ilin may ayının beşinə, yəni alayı rəsmən ləğv edib, 
üzvlərini qızıl ordu sırasına dəvət edənə qədər onun tərkibində olmuşam. 
1919-cu ildə evlənmişdim. Tezliklə bildim ki, qaynım Əliabbas Məlik 
oğlu  Ələsgərov  Kommunist  Partiyasının  üzvüdür,  gizli  fəaliyyətlə  məşğuldur. 
Məni də təşviq edirdi ki, partiyada üzv olum, hətta iki-üç  dəfə  məni Haşımov 
(Gənclər)  meydanında  olan  fəhlə  klubuna  da  aparmışdı.        Klubda  Nuru  paşa 
gedəndən sonra Bakıda qalmış türk zabitlərindən bir neçə nəfərini görmüşdüm. 

---