Manaf süleymanov

189 
 
Bu  zabitlər  şəhərdə  yaradılmış  «Yardım  alayı»  dəstələrinə  komandirlik  edir, 
adamlara hərbi təlim verir, silahla rəftar etməyi öyrədirdilər»... 
«Azərbaycanlı  bolşevik  rəhbərlərin  çoxusunun  fəhlə  klubuna  bağlı 
olduğunu  qaynım  mənə  söyləmişdi  və  hətta  başa  salmışdı  ki,  sizin  Təzəpir 
həyətindəki  «Yardım  alayı»na  Əliheydər  Qarayev  və  Həmid  Sultanov  şəxsən 
təhkim  olunublar  və  rəhbərlik  edirlər.  «Yardım  alayı»mızın  komandirlərindən 
biri  olan  türk  zabiti  Müftizadə  Səlahəddin,  sonralar,  mən  fəhlə  fakültəsində 
oxuyanda  bizə  dərs  deyirdi.  Özü  də  həqiqətən  Kommunist  Partiyasının  üzvü 
idi.  Uzun  zaman  respublikanın  partiya  məktəblərində  siyasi  fənlərdən  dərs 
demişdi.    Hətta 1924-cü ildə dahi  Lenin vəfat edəndə dərsdə bizə gözlərində 
yaş  oynadığı  halda  matəm  nəğməsi  öyrədirdi,  bir  beyti  hətta  indi  də 
yadımdadır: 
 
―Fağır xalqı sevdin də oldun fəda,  
Şu  insanlığı hürr yaşatmaq üçün...‖ 
 
«Həftədə  bir  dəfə  cümə  günləri  məscid  həyətinə  gəlib  4-5  saat  hərbi 
təlim  alırdıq.  Çox  vaxt  həftəarası,  bekar  vaxtlarda  da  məşğul  olurduq. 
Şirnikəndən  sonra  hər  gün  axşamüstü  yığışırdıq.  Bəzən  şəhər  küçələrindən 
dəstə ilə keçə-keçə səs-səsə verib «Biz qafqazlıyıq» şərqisini oxuyurduq. 
Çox  vaxt  bir  neçə  nəfər  cəm  olan  kimi  zabiti  çağırtdırıb  hərbi  sual-
cavaba başlayırdılar. Məşğələmiz qurtaranda maddi imkanı olan yerlilərdən biri 
komandiri  şam  yeməyinə  qonaq  aparırdı.  Bəziləri  xəlvəti  pul  verir,  kömək 
göstərir və zabitlə yaxın olmaqları ilə fəxr edirdilər. Onu da qeyd etməliyəm ki, 
hərbi  məşğələ  vaxtı  türk  komandirləri,  vəzifəsinin  öhdəsindən  gələ  bilməyən 
bacarıqsızları  cəldliyə,  hərbi  işə  alışdırmaq  üçün  amansız,  çox  sərt  olurdular, 
elə bil əvvəlki mülayim, hörmətli adam deyildilər. Bərk söyürdülər, özü də çox 
qəliz, üçqat söyüş. Ata-babanı kordan çıxardır. Üst-başını, qafasını bulayırdılar. 
Söyülənlər qaba söyüşlərdən yaxa qurtarmaq üçün var qüvvələrilə səy göstərir, 
tez püxtələşirdilər». 
«Bazar-dükanda, məhəllələrdə silah satan əlindən tərpənmək olmurdu. 
Hamı canının qorxusundan var-yoxdan çıxıb silahlanırdı. Necə deyərlər, «İlan 
vuran ala çatıdan qorxar». Silah  -  sağ qalmaq deməkdi. Tüfəng, patron, barıt, 
tapança  istənilən  miqdarda  almaq  mümkün  idi.  Silah  gəzdirmək  artıq  bir  növ 
adətə,  ənənəyə  çevrilmişdi.  Görürdün  əlinə  bıçaq  almayanlar,  mauzer,  naqan, 
şaşka,  qılınc,  xüsusən  dövlətlilər  qını  nəqşli  gümüşlə  bəzənmiş  xəncər 
bağlayırdılar». 
«Yardım  alayı»nda  hərbi  məsələlərdən  başqa  dindən,  müsəlman 
tarixindən, hətta beynəlmiləlçilikdən, dolanacaqdan, oxumaqdan, geri qalmağın 
səbəblərindən,  mədəni  xalqlara  çatmaq  üçün  savadlanmaqdan  və  sairədən 
danışırdılar. «Yardım alayı» hümmət təşkilatı üçün ən   münasib təbliğat  yeri 

---

190 
 
idi. Onlar silahlanmanı təşviq edirdilər. Məqsəd də məlum idi, məqam çatanda 
haman silahları istismarçılara qarşı çevirmək... Nəticədə elə də oldu». 
Bu barədə bir az sonra. 
«Birinci  həftələrdə  camaat  çox  çətinlik  çəkir,  tüfənglə  rəftar  etməyi 
bacarmır,  sırada  durmağı,  yeriməyi,  komandaya  uyğun  yox,  gec  yerinə 
yetirirdilər. Maraqlı bir  əhvalat baş verdi. Cavadbəy adlı bir adam  həmişə  sağ 
ilə  solu  səhv  salır  dəstədə  ümumi  yeriş  ahəngini  pozur,  tez-tez  gülüşə  səbəb 
olurdu.  Komandir  axırda  təngə  gəlib  onu  sıradan  çıxartdı:  «Farağat!»  -  deyə 
bərkdən  qışqırdı.  Cavadbəy  əllərini  yana  salıb  dik  dayandı,  şişman  qarnını 
qabağa verib özünü dartdı. Zabit qışqırdı. 
«Arş irəli, sol!». 
Cavadbəy  sağ  ayağını  qabağa  qoyub  yeridi.  Adamlar  özünü  saxlaya 
bilməyib  güldülər.  Komandir  səbrlə  komandanı  neçə  dəfə  təkrar  etdi,  lakin 
istənilən  nəticə  hasil  olmadı.  Komandir  bağırdı:  «Cavadbəy,  babanın  qafasını 
bulasınlar, sol!». 
Cavadbəy  yenə  sağ  ayağını  qabağa  atıb  addımladı.  Komandir 
yaxınlaşıb var gücü ilə Cavadbəyə bir şillə ilişdirib, qışqırdı: «Abdal hərif, səni 
görəyim şəhid olasan, anan sevinsin, sevinc yaşları axıtsın. Sol! Sol!». 
Cavadbəy  qəzəblə  sol  ayağını  bərkdən  yerə  vurub,  sakit  bir  tərzdə 
dedi:  «Ala, bu da  sol! İngilisləri qovduq Bakıdan, ya  ki Denikin Dağıstandan 
çıxdı getdi...». 
Bu cavabdan elə qeyri-adi vəziyyət yarandı ki, qaraqabaq, tündməcaz 
komandir qeyri-ixtiyari güldü, hirsi yoxa çıxdı. Hamı gülməkdən uğunub getdi. 
Lakin  türk  zabitləri  bu  «xam»  adamlardan  az  müddətdə  elə  çevik, 
cəsur,  mətanətli  döyüşçülər  yaratdılar  ki,  adam  məəttəl  qalırdı.  Hər  məşğələ 
vaxtı  beş-altı  saat  onları  qaçırdır,  yorur,  taqətdən  düşənə  qədər  əldən  salır, 
polad  nizam-intizam  yaradırdılar;  özləri  də  yorulmaq  bilmir,  istədiklərinə  nail 
olmadıqca  əl  götürmürdülər.  Bir  məşqi  kərratla  təkrar  etdirirdilər.  Birdən 
komanda  sədası  şimşək  təki  guruldayırdı:  «Nəfərat  düzülün!»  «Arş,  irəli!», 
«Sol!  Sol!  İrəli!  İrəli!  Ar...ka...ya  dön!»  «Sağ,  sol!  Sola  dön»,  «İrəli.  Silahlar 
umuza!»  «Olmadı! Təkrar!..    Silah    umuza!    silah    dabana»,    «Yarım    
dönüş  so...la!»      «Sağa    yarım    dönüş!»      «Farağat!    Yerində    say  bərkdən!.. 
Geriyə  dön!»,  «Hasarı  aşmaq!»  «Cəld!  Cəld!..»  Hədəfi  nişan  al!»  «Olmadı! 
Təkrar hədəfə!» «Süngü axılsın! İrəli! Süngü çıxarılsın!» «Azad!». 
Altı saat, bəzən on saat bu qayda ilə məşq keçərdilər. Hamısı tövşüyər, 
əldən-ayaqdan düşər, az qalardı ürəkləri ağızlarından çıxsın, tər yuyub aparar, 
zabitin  isə  heç  veçinə  olmazdı,  o  özü  daha  çox  addımlayır,  komanda  verir, 
söyür,  acıqlanırdı,  qətiyyən  usanmaq,  yorulmaq  nə  olduğunu  bilmir,  elə  bil 
sənətindən nəşə, həzz alırdı. 
Üç  həftədən  sonra  xalis  əsgər  idilər,  ətalət,  tənbəllik,  ağır  yerimək 
yoxa çıxmışdı. 

---