Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 281 başlıqlar altında daxil olan hekayələrdə göstərməyə çalışmışdı. “Vergi” adlı hekayədə əhalidən vergi yığıldığını və xalqın zülm altında inlədiyini görürük. Vergi borcuna görə pristav, yasavullar tərəfindən Avanes adlı bir yaşlı kişinin ətrafdakı insanların, nəvəsinin gözləri qarşısında amansızca döyülməsi, incidilməsi oxucuya bir çox məqamlardan xəbər verir. Avanes milliyyətcə erməni olsa da, Xan qızı mərhəmətini ondan da əsirgəmir, çünki humanist bir insan olaraq gördüyü mənzərə onun ürəyini titrətmişdi. Natəvan məsələyə laqeyd yanaşmayaraq vergi borcunu ödəməklə və hökmü ilə Avanesi xilas edir. Hekayədə cərəyan edən hadisələr təkcə bununla yekunlaşmır. Belə ki, Xan qızının işarəsi ilə hadisə yerinə toplaşan camaat pristavı, yasavulları yerə yıxıb döyür. Əsərin bu hissəsində çar məmurlarının Xan qızının zəhmindən çəkindiklərini və onunla ehtiyatlı olduqlarını aydın görmək olar.“Su dərdi” hekayəsində Natəvanın başqa bir xeyirxah əməli göstərilir. Belə ki, qadınların uzaqlardan min bir məşəqqətlə şəhərə su gətirməsinə Xan qızı biganə qalmır. Həmşəhərlilərinin susuzluq problemini həll etmək üçün ətrafına xeyli sayda adam toplayaraq birbaşa özünün nəzarəti altında Xələfli kəndindən bir qədər aralı yerləşən Sarıbaba bulağından şəhərə su kəməri çəkdirir və onun bu addımı əhali tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır. Göründüyü kimi Xan qızı təkcə əhaliyə yardım etməklə kifayətlənməmiş, bağlar saldıraraq, yol çəkdirərək, məktəb binası tikdirərək və s. işlər görməklə Şuşa şəhərinin abadlığı ilə də məşğul olmuşdu.1873 - cü ildə çəkilən “Xan qızı bulağı” ilə bağlı maraqlı faktlardan biri də odur ki, üç illik gərgin əməkdən sonra bulağın açılışı ilə əlaqədar olaraq el bayramı təşkil olunmuşdu və bu bayram zamanı “Dərviş” təxəllüslü Təbriz şairi yoldan keçərkən şadyanalığa qatılmış və onun dediyi şeir bulağın daşında öz əksini tapmışdır. Daha sonralar bu şeir parçası daş üzərindən silinsə də, Ə.Cəfərzadə Şuşadan Bakıya qayıdarkən həmin şeiri tapıb şuşalılara göndərir və şeir parçası yenidən daş üzərinə yazılır. “Şairə” hekayəsindən məlum olur ki, hər həftənin cümə axşamı günü xanımın evində dilək günü olub. Sədəqə verməklə məşğul olan Xan qızının yaşadığı imarət bir növ “Aman evi” idi. Diləyi olan, köməyə ehtiyacı olan hər kəs malikanəyə yaxınlaşıb istəyini bildirirdi və Xan qızı bacardığı qədər yardım edirdi. Bu haqda hekayədəki obrazlardan birinin dili ilə verilmiş parçaya nəzər yetirək: “Yox, bu nağıl döyü, mən özüm keçənlərdə bir cümə axşamı Qalaya getmişdim. Vallah, axşam azanı, imarətin qabağında bir bölük əlsiz- ayaqsız vardı. Dedim “bu nə mərəkədi?” Dedilər ki, Xan qızı hər cümə axşamı kasıb-kusuba, füqəraya qənddən, undan paylatdırır. Özü də üstündə durub göz qoyur ki, heç kəsi incidib, əliboş qaytarmasınlar.” (1,476) Həyatda nakam sevgi yaşayan el anası Natəvan bir - birini sevən neçə gəncin qovuşmasına nail olmuşdu. “Elçi” hekayəsində Rəşidlə Dilarənin, “Ağdam yolunda” hekayəsində Əzizlə Sərvnazın, “İki arzu” hekayəsində isə Filologiya məsələləri, № 7, 2017 282 Surxayla Gülzamanın evlənib, xoşbəxt olmalarına səbəbkar olması son dərəcə təsirli şəkildə təsvir edilir.“Ağdam yolunda” hekayəsində diqqəti çəkən səhnələrdən biri də sevdiyi insana nişanlanan Sərvnazın istəmədiyi başqa biri tərəfindən qaçırılmasıdır. Yazıçı əsrlərdən gələn bu bəlanı əsərində bir daha gündəmə gətirərək oxucunun nəzərinə çatdırır və Natəvanı xilaskar obrazında təqdim edir. XIX əsr olmasına baxmayaraq, köləlik qanununun hələ də qaldığını, cəmiyyətdə kişilərin istəyinin əsas olmasını və qadınların sevmək, seçmək, istədiyi insana ərə getmək hüquqlarının olmadığını, belə bir hüququn onlardan çox uzaq, əlçatmaz olduğunu görürük. Hekayənin sonunda Xan qızının gəlin köçən Sərvnaza xeyir - dua verdikdən sonra “Get, bala hamımızın əvəzində xoşbəxt ol!” deməsi əslində çox məqamlardan xəbər verirdi. Təkcə bu ifadənin altında neçə məna yatırdı. Çoxları elçi qəbul etmək məsələsində ixtiyarı Natəvana vermişdi. Hekayədən məlum olur ki, Qarabağda elçilikdə Natəvanın adının çəkilməsi qürurverici amil imiş. Gəlinlər “Mənim elçim Xan qızı olub” - deyə fəxr edərmiş. Azərbaycan tarixində müsbət keyfiyyətlərə malik qadın kimi yadda qalan Xan qızı obrazını yazıçı qürur hissi ilə qələmə alır. Hətta bəzi tənqidçilər yazıçının bu obrazı işləyərkən, onu müasirləşdirməkdə həddən çox ifrata varıldığını bildirmişdilər. "Böyük ana, şair və vətəndaş" adlı məqaləsində Məsud Əlioğlu Natəvan obrazının müasirləşməsində ifrata varıldığını söyləməklə yanaşı, əsəri təqdirəlayiq hesab etmişdi: “Müəllif Natəvanı dövrünün gözüaçıq, mədəni və tərəqqipərvər xadimi, xalqının vətənpərvər qızı kimi də öz oxucusuna sevdirə bilir. Əzizə bu hekayələrində başlıca olaraq Natəvanın şəxsi həyatı, bədii yaradıcılığı və ictimai xidmətləri ilə əlaqədar təfərrüatlardan çox zaman da şair haqqında yayılmış və mənbəyini real həqiqətdən alan rəvayətlərdən istifadə etmişdir. Əlbəttə, həyati cizgilər, tarixi məlumat və faktik sənədlər lazımi qədər zəngin olmadığından müəllif, yeri düşdükcə sərbəst təxəyyülə də meydan vermişdir. Bu üsul müəyyən hallarda müvəffəqiyyətlə nəticələndiyi kimi, bəzən ciddi təhriflərə də gətirib çıxarmışdır. Natəvanın şəxsi həyatında özünü yalqız, kimsəsiz hiss etməsi, yaşayışının qüssə və iztirab içərisində keçməsi, həqiqi xoşbəxtliyə məxsus gözəlliklərdən məhrum olması və s. motivləri əsaslandırarkən müəllif canlı həqiqətlərə istinad etmişdir.” (5,22). Fikrimizcə, bu addımı tarixi mən- bələrdən bəhrələnən yazıçının bədii təxəyyülünün məhsulu kimi dəyər- ləndirmək daha doğru olardı. Xan qızı – Natəvan yazıçının həyat nümu- nəsinə çevrilmişdi, bəlkə də bu obrazın müasirləşməsinin səbəblərindən biri də bu idi. Hər iki ədəbiyyat nümayəndəsinin ömür yoluna nəzər salanda onları birləşdirən bənzər həyat hekayələrinin olduğunu görürük. Beləliklə, onu da qeyd edək ki, bu ilk və həcmcə kiçik ədəbi-tarixi məzmunlu əsərində onlarla tarixi roman və povestlər yazmış Ə.Cəfəzadənin tarixi romançılıq ənənələrinin rüşeymlərini görmək mümkündür. Yazıçı Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|