Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 317 qədimliyi ilə diqqəti cəlb edir. “Andlarda qədim insanların gündəlik təmasda olduğu təbiətə, cəmiyyətə, insanlara münasibətlərinin əks- sədasını eşidirik. Bununla bərabər, qədim insanların animist, totemist, antropomorfist, mifoloji görüşləri əks olunmuşdur.”[5,101]. Deməli, içilən andlarda dönməzlik, nəzərdə tutulmuş mətləbi, məsələni, mütləq yerinə yetirmək, başa vurmaq qətiyyəti və iradəsi bir hökm kimi söylənir. Uzaq keçmişimizdənzdən yol alaraq günümüzə qədər gəlib çıxan andların hər birinin arxasında xalqımızın müəyyən tarixi inkişaf mərhələsindəki həyat tərzi, məişəti və mifoloji görüşləri dayanır. Aparılan tarixi müşahidələr sübut edir ki, söylənmiş hər hansı bir fikirdəki mahiyyətin yalan yox, doğru olması andiçmə ilə təsdiqlənir. Xalq deyimlərinin müxtəlif çalarlarını özündə birləşdirən janrlar içərisində andlar bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətlərilə fərqlənir. Qeyd etdiyimiz kimi, andları səciyyələndirən başlıca əlamətlərdən biri onların ritual mənşəli olmasıdır. And içilərkən, işlədilən “and olsun” ifadəsi andla bağlı ritual tələbdir. Əlbəttə, bu məqamda ritual olmalıdır ki, “and” olsun. Andların ifadə olunması əsasən, özünü iki şəkildə təzahür etdirir: 1. And içmək; 2. And vermək. Andiçmə zamanı bu ifadələrlə yanaşı “qəsəm olsun” , “and olsun” sözləri də xalq arasında indinin özündə belə işlənməkdədir. Məlum olduğu kmi, andiçmə qədim çağ dövrü insanlarının mənəvi həyatında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Belə ki, müxtəlif məsələlərlə bağlı keçirilən and mərasimlərinin hər birinin öz fərdi xüsusiyyətləri olmuşdur. Tarixən keçirilmiş and mərasimlərinin qalıqları günü bu gün də məişət həyatımızın müxtəlif sahələrində aşkarlanmaqdadır. Qeyd edək ki, andlarımız sintaktik struktur baxımından da çox sadədir. Bunlar iki, üç və dörd sözdən ibarət olurlar. Cümlə modellərində olan andların iki tərəfi vardır. And içilən obyekt və bir də andı yaradan tərkib. Deməli, andların əksəriyyəti “and olsun”, “and içirəm” və “haqqı” söz tərkibləri ilə işlənir. Folklorşünas Azad Nəbiyev Azərbaycan folklorunun arxaik janrlar sistemində xüsusi yer tutan və hazırda xalq arasında yaşamaqda olan andları aşağıdakı kimi qruplaşdırmışdır: 1. Müxtəlif yer adları və səma cisimlərinə içilən andlar. 2. Maddi nemətlərə (bərəkətə) içilən andlar. 3. Ailə üzvülərinə aid edilən, əziz adamlarla bağlı içilən andlar. Əski zamanlardan etiqat edilən pir və ziyarətgahların, Allahın, İslam dininin müqəddəs kitabı sayılan Quranın, peyğəmbərlərin və imamların adlarına içilən andlar. [11, 279 ]. a) Müxtəlif yer adları və səma cisilərinə içiən andlar. İbtidai nsanlar ətraf aləmdə baş verən təbiət hadisələrinin əsl səbəbini anlaya bilmədikləri üçün ona doğru cavab tapa bilməmişlər. Məhz bu səbəbdən qədim insanlar yeri, göyü, suyu, odu, Günəşi, və Ayı müqəddəs varlıqlar hesab edərək, onlara and içmişlər. Müxtəlif yer adlarına və səma cisimlərinə Filologiya məsələləri, № 7, 2017 318 içilmiş andlar. Əski çağ insanının mifoloji düşüncəsində müqəddəs hesab olunan məkanların ziyarət edilməsi zaman- zaman icra olunmuşdur. Qədim mifoloji düşüncəyə görə yer göyə hamilə qalmış. Bu səbəbdən də yer yaradıcı –ana kimi qəbul edilmişdir. Məhz o andan etibarən ibtidai insanlar “Yer haqqı, Yer-yurd haqqı” deyə and içmişlər.Yer adları ilə bərabər, mifoloji təsəvvürlərdə əcdadlarımızın səma cisimlərinə də inamları böyük olmuşdur.“Bunların hamısı vaxtilə insanların ayı və günəşi doğrudan da canlı xilqət kimi tələqqi etməsi ilə əlaqədardır. Dilimizdə bu günün özündə belə işlənən Gün haqqı, Günün qabağınca gəlməmisən ki” və s. bu kimi ifadələr işlənmə tezliyinə görə olduqca fəaldır.” [5,167]. Məlumdur ki, qədim çağ dövrünün insanları yeri, göyü, suyu, odu Günəşi və Ayı müqəddəs varlıqlar hesab edərək, onlara and içmişlər.Əcdadlarımızın oda, günəşə olan inam və etiqadlarını mifoloji təsəvvürlərlə əlaqələndirən tədqiqatçı Mirəli Seyidov yazır: “Türk xalqlarının mifolojisinin, etnoqrafiyasının öyrənilməsi aydınlaşdırır ki, əski türkdilli insanlar Günəşə, oda tapınmış və hətta Günəşi tanrı kimi tanımışdır.”[12, 249]. Qədim çağ insanının mifoloji təsəvvürlərində göy həm də allahların məskəni olmuşdur. Bəllidir ki, qədim türk düşüncəsində də Göy özü Tanrı statusunda çıxış etmişdir. Göy, həm də orada mövcud olan Günəş, Ay və ulduzların məkanıdır. Dünya xalqlarının mifologiyası Günəş və Ayla bağlı mifoloji təsəvvürlərlə zəngindir. Bu səma cisimləri həm də insanların ilk səcdə obyektlərindən olmuşlar. İnsanların həyatında mövcud olan müxtəlif inamlar tarixin müəyyən çağında yaransa da Günəş və Ay inamından heç də qədim olmamışdır. “Günəşin səhərlər, Ayın gecələr çıxması, ətrafa nur və istilik saçmaları hadisəsinimüşahidə edən insanlarüçün bu hal, ilk növbədə, anlaşılmaz idi. Onlar hər gün Günəşin doğmasını təmin etmək üçün qurbanlar kəsər, müxtəlif ayinləri icra edərdilər. Məlumdur ki, qədim türk tayfaları olan hunlar və gidanlar da Günəşə, Aya sitayiş etmişlər.”[8,29s]. Məhz o andan etibarən ibtidai təsəvvürlərdə ilk andlar yaranmışdır. Məsəslən, And olsun bu suya, Bu günəşə and olsun, Bu günəşə kor baxım, əgər, yalan deyirəmsə, od haqqı, göy haqqı, yer haqqı, ay haqqı və s. b)Maddi nemətlərə (bərəkətə) içilən andlar. Tarixən cənubi Qafqaz ərazisində məskunlaşmış Azərbaycan xalqı özünün yüksək təsərrüfat həyatını yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Zaman keçdikcə, əkinçilik mədəniyyətinə yiyələnən qədim əcdadlarımız onların gündəlik ərzaq ehtiyaclarını təmin edən torpaqla yanaşı, əldə etdikləri maddi nemətləri əziz tutaraq, torpaqdan aldıqları maddi nemətlərə görə ona sonsuz şükranlıq əlaməti olaraq, and içmişlər Məsələn, Çörək haqqı, “Duz haqqı,” “Bərəkət haqqı,” “Torpağın bin- bərəkəti haqqı,” “Unun- urvan haqqı,” “Süfrənin bərəkəti haqqı,” “Süfrən haqqı,” “Çörəyin bərəkətinə and olsun,””Duz- çörəyə and olsun”və s. Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|