Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 306 ifadə vasitəsi ifadəliliklə yanaşı, üslubi-semantik funksiyanı da yerinə yetirmiş olur. Nümunələrə nəzər yetirdikcə türk poeziyasının incəliklərinin bir daha şahidi oluruq. Diqqət edək: Yaraluyam, yaraluyam, yaraluyam, yaraluyam, Şol şəhdi- -ləbündən irür canuma mumya isən. [6, s.133] Bu nümunədə şair “yaralıyam” sözünü dörd dəfə təkrar etməklə şeirə bir emosionallıq, ekspressivlik, ritmiklik qatmağa çalışmışdır. Emosionallıq dedikdə, şübhəsiz ki, müəyyən şəraitə uyğun olaraq subyektin əks- reaksiyası, yəni hiss və həyəcanları nəzərdə tutulur. Həmin hisslərin qüvvətliliyini təmin etmək üçün şairin məharətindən asılı olaraq verilən məna çalarları isə ekspressivlikdir. Eyni zamanda da, bildiyimiz kimi, hər hansı söz və ya ifadə təkrar olunarkən daha çox diqqəti cəlb edir. Burada şairin “yaralıyam” sözünü təkrarlaması ritmiklik, intensivlik yaratmaqla yanaşı, bütün diqqəti onun məzmununa, ifadə etmək istədiyi mənaya yönəldir və bununla da həmin mənanın daha qüvvətli ifadəsini təmin edir ki, bu həm də poetik bir priyomdur. Təkririn növlərindən istifadəyə gəlincə sənətkarın yaradıcılığında ilk növbədə sərbəst və ya qaydasız təkrirlər diqqəti cəlb edir. Sərbəst və ya qaydasız təkrir şeirin bir misrasının və ya beytinin müxtəlif yerlərində eyni sözün təkrarlanmasdır. Şol dərd qulıyam ki, dəvadur anın qulı, Bən qulıyam bu dərd iləvü bu dəva ilə. [6, s.81] Yuxarıdakı nümunəyə diqqət etsək, görərik ki, beytdə şair təsəvvüfi görüşlərini ifadə edərkən təkrirdən faydalanmışdır. Belə ki, dərd, dəva, qul sözləri vasitəsilə bədii təkririn qaydasız forması yaradılmşdır. Həmçinin söz təkrarları ilə yanaşı, touzi sənəti vasitəsilə də əlaqəli şəkildə ahəngdarlıq, dinamiklik gözlənilmişdir. Aşağıdakı beytlər də bu baxımdan diqqəti cəlb edir: Hicrün ilə irmaxlar axar işbu gözümdən İrmaxlar axıtmaz isə, bu gün dəxi nəmdür, [6, s.38] Ləblərünün qanıdur dərman bu canum dərdinə, Çağıruram hər saçu ki, dərdümə dərman qanı? [6, s.119] Qazi yaradıcılığında çox işlənən və bədii dilinin üslubi xüsusiyyətlə- rinin üzə çıxarılmasında mühüm rol oynayan təkrir növlərindən biri də qoşalaşma, bəzən də geminasiya və reduplikasiya adlanan təkrirlərdir. Bu təkrir növündə söz misra və ya beyt sonunda və ya əvvəlində iki dəfə təkrarlanır ki, bunun da çoxsaylı nümunələri şairin qəzəllərini bəzəməkdədir. Nümunələrə keçməzdən əvvəl isə burada bir məsələni də xatırlatmaq istərdik ki, bəzən təkririn bu növü anafora və ya epiforaya bənzədilir. Lakin dilçi alim A. Bəylərovanın aşağıdakı fikri onların fərqini aydın şəkildə ifadə etdiyindən əlavə izaha lüzüm görmədik. “Anafora -- ardıcıl işlənən və ya bir- Filologiya məsələləri, № 7, 2017 307 birinə yaxın yerləşən misra, bənd, cümlə və ya abzasların eyni söz (leksik anafora ), yaxud da söz birləşməsi və ya cümlə ilə (sinktaktik anafora) başlaması, epifora isə bitməsidir. Geminasiya və ya reduplikasiya adlanan təkrir növündə isə eyni nitq vahidi bir misra və ya cümlənin əvvəlində, ortasında, yaxud da sonunda ardıcıl olaraq təkrar edilir ki, bu da həmin ifadəyə xüsusi ekspressiv məna çalarları verir.” [7, s.69] Qazi qəzəllərində də qoşalaşmadan istifadə yerinə görə daha çox iki formada özünü göstərir. 1. Misranın əvvəlində. 2. Misranın sonunda. Gəl, gəl, görəlüm, gəl görəlüm, gül görəlüm biz, Bir nəğmə gətür ortaya, bülbül görəlüm biz. [6, s.74] Bu nümunədə məhz bu tip təkrir vasitəsilə ilk növbədə emosianallıq yaradılmış, bununla yanaşı bir ekspressiv məna çalarlılığı, bir israr, bir təkid məzmunu da ifadə edilmişdir Aşağıdakı beytdə isə artıq söz yox, bütöv bir ifadə vasitəsilə reduplikasiya yaradılmışdır. Leylim içün, Leylim içün bən bəni Məcnun edəyim, Gözlərümün qan-yaşını yolına Ceyhun edəyim [6, s.308] Bəzi hallarda bu təkrir növünə misranın əvvəlində deyil, sonunda rast gəlirik ki, bu da yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi reduplikasiyanın ikinci formasına uyğun gəlir: Qaşun mehrabına qarşu ibadət kimədir lazım, Ibadət səndən özgəyə nə zillətdür, nə zillətdür. – [6, s.85] Şair sonda “nə zillətdir” ifadəsindən istifadə edərək sintaktik təkrar vasitəsilə həm fikrini təsdiqləmiş, həm də dəqiq ifadə etmiş olur və bu fikrin ağırlığını məhz bu vasitə ilə ifadə etməklə daha da qabartmağa nail olmuşdir . “Ümumiyyətlə eyni nitq vahidinin ardıcıl olaraq təkrarlanması ifadəyə emosianallıq, ekspressivlik kimi keyfiyyətlər əlavə edir, danışan və ya yazanın ifadəyə etdiyi fikrə münasibətini göstərir” [7, s.71] Şunda ki qıldum fəda güllümi ən küllünə, Tən tənəvü, can cana dil dilə dəprətməgil [6, s.48] Fənadurur bu cahanü ləbün fənada fəna, Bu könlümün ki, fənadur, bəqası yox, nedəlüm ?! [6, s.91] Birinci beytdə təkid, ikinci beytdə isə təkrir vasitəsilə dəqiqləşdiricilik ekspressiv məna çaları yaradılmışdır. Şairin dilində “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında da rast gəldiyimiz təkrarlardan yaranan mürəkkəb söz vasitəsilə təkririn bir formasının yardıldıığının da şahidi oluruq. Bu, çoxluq təşkil etməsə də, hər halda şairin dilində təkririn rəngarəngliyinin göstəricisi kimi çıxış edir. Yəni məlum olur ki, şair hər tip təkrirdən bacardığı qədər faydalanmağa çalışmışdır. “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanından əvvəldə verdiyimiz nümunədə də bu tip təkrir özünü göstərmişdir. Aşağıdakı nümunə isə Qazi yaradıcılığında buna əyani sübutdur: Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|