Microsoft Word Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti Darslik 2006. doc
7.3. Shirkat xo’jaliklari va ularning tashkiliy-iqtisodiy asoslari
Yüklə 3,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
131 7.3. Shirkat xo’jaliklari va ularning tashkiliy-iqtisodiy asoslari O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi doimiy ravishda rivojlanib, chuqur islohotlar sharoitida yashab kelayotgan tarmoqlardan biridir. Islohotlarning bir yo’nalishi tarmoqni boshqarish va ishlab chiqarishni tashkil etish shakllaridan eng maqbullarini joriy etishdir. Respublika qishloq xo’jaligini 1997 yilga qadar O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi boshqardi. Bu davrga kelib qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining natijalari ko’p jihatidan suv resurslari va ulardan foydalanishga bog’liq bo’lganligi, suv resurslardan foydalanish esa boshqa vazirlik ixtiyorida ekanligi ma’lum muammolarni vujudga keltirdi. Natijada 1997 yilda O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi vujudga keldi. 2001 yilning 1 yanvariga kelib uning tarkibida 2018 ta qishloq xo’jaligi korxonasi faoliyat ko’rsatadi. Bundan tashqari O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi qoshida 125 ta qorako’lchilik xo’jaliklarini birlashtirgan “O’zbekqorako’l” kompaniyasi, 51 ta parrandachilik fabrikasi bor “O’zparrandasanoat” uyushmasi, tarkibida 18 ta xo’jaligi bor “O’zsabzavoturug’i” birlashmasi, 46 ta xo’jalikdan iborat “Asal” asalarichilik uyushmasi, 84 ta xo’jaligi bor Qishloq xo’jaligi ilmiy – ishlab chiqarish birlashmasi va Irrigatsiya O’rtaosiyo ilmiy – tekshirish instituti faoliyat ko’rsatmoqda. 2002 yilda yirik qishloq xo’jaligi korxonalari, ya’ni shirkatlar jami qishloq xo’jaligi mahsulotining 32 foizga yaqinini yetishtirmoqdilar. Bu ko’rsatkich yildan yilga kamayib bormoqda. 2004 yilda shirkatlar qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 19,3 foizini, 2005 yilda 15,3 foizini ishlab chiqardilar. YAqin kelajakda shirkat xo’jaliklarining qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotidagi ulushi yanada kamayishi kutilmoqda. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish va ularni qayta ishlash bilan “O’zmevasabzavotuzumsanoat xolding” kompaniyasi ham shug’ullanadi. Uning tarkibiga meva, uzum, sabzavot mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashgan 89 ta qishloq xo’jaligi korxonasi va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi ko’plab sanoat korxonalari kiritilgan. 132 “O’zgo’shtsutsanoat” aktsiyadorlik kompaniyasi tarkibiga chorva mollarini boqishga ixtisoslashgan 110 ta korxonalar kiritildi. O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jaligi mahsulotlari davlat va asosan, nodavlat sektorida yetishtiriladi. Mustaqillik yillarida yetishtirilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlar miqdorida davlat ulushi kamayib, nodavlat sektorning hissasi oshdi. Hozirda davlat sektorida faqatgina urug’chilik bilan shug’ullanadigan 47 ta korxona qolgan. Ularning ishlab chiqarishdagi ulushi 2002 yilda 0,9 foizni tashkil etdi. Qolgan 99,1 foiz mahsulot nodavlat sektorda ishlab chiqarilmoqda. 1998 yildan boshlab eski kolxoz va davlat xo’jaliklari shirkat xo’jaliklari shaklda tashkil etila boshlandi. SHirkatlar yirik qishloq xo’jaligi korxonalari bo’lib, 2001 yilda ularning o’rtacha ekin maydoni 1233 gektarni tashkil etdi. Ular o’rtacha 94 gektardan bog’ va 64 gektardan uzumzorlarga ega, mamlakatda yetishtirilgan paxtaning 60, tamakining 66, qand lavlagining 88, boshqli donning 49, mevaning 26, va uzumning 43 foizini berdi. Shirkatlar aktsiyadorlik jamiyatlarining o’ziga xos bir ko’rinishi sifatida vujudga keltirildi. Ularda xo’jalikning mol – mulklari unga a’zo bo’lganlarga mulkiy pay ulushi ko’rinishida taqsimlanib berilgan. Bu ulushning egasi xo’jalik faoliyati natijasida vujudga kelgan daromaddan (foydadan) bir qismini oladi. Shirkat xo’jaliklarining faoliyati “Qishloq xo’jalik kooperativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni bilan hamda shirkat Nizomi asosida yuritiladi. Shirkat xo’jaliklarida mehnatni tashkil etish oila pudrati shaklida, amalga oshiriladi. Uning asosida shirkat bilan oila o’rtasida tuziladigan oila pudrati shartnomasi yotadi. Shirkat xo’jaliklari ustav jamg’armalariga ega bo’ladilar. Ularning ustav jamg’armasi, pay jamg’armasi va bo’linmas jamg’armadan iborat bo’ladi. (7-chizma). 133 Qashqadaryo viloyati Yakkabog’ tuman “Sohibqiron” shirkat xo’jaligi ustav jamg’armasi 7-chizma. Shirkat xo’jaligining ustav jamg’armasi Shirkatlarga O’zbekiston Respublikasi “Qishloq xo’jalik kooperativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida”gi qonunining 1-bob, 1-moddasida - “Qishloq xo’jalik kooperativi (shirkat xo’jaligi) – tovar qishloq xo’jalik mahsuloti yetishtirish uchun pay usulga va asosan oila (jamoa) pudratiga, fuqarolarning ixtiyoriy ravishda birlashishiga, boshqarishning umumiyligiga asoslangan, yuridik shaxs huquqiga asoslangan mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’yektdir. * deb ta’rif berilgan. * O’zbеkiston Rеspublikasi “Qishloq xo’jalik koopеrativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida”gi qonun. T.: O’zbеkiston, 1998. 4 b. Shirkat mulki 82114 ming so’m Shirkatning dastlabki ustav jamg’armasi 78942 ming so’m Yer me’yoriy bahosi 1257613 ming so’m Shirkatning dastlabki pay jamg’armasi (47362 + 1257613) = 1304975 ming so’m Bo’linmas jamg’armasi 31580 ming so’m Shirkat a’zolarining dastlabki paylari (mulkiy+yer qiymati) (47362+1257613) = 1304975 ming so’m Jismoniy shaxslarning shartnoma asosida qo’shgan pul-moddiy badallari Нафақахўрларнинг мулкий пайлари 4746 минг сўм Shirkat xo’jaligining ustav jamg’armasi 78942 ming so’m Ширкат аъзолари ва нафақахўрларнинг қўшимча мулкий пайлари - Tashkil etilgan pay jamg’armasi (47362 + 1257613) = 1304975 ming so’m Tashkil etilgan bo’linmas javg’arma 31580 ming so’m 134 Shirkat xo’jaligiga a’zolik ixtiyoriydir. 16 yoshga kirgan fuqaro ixtiyoriy ravishda unga a’zolikka kirishi mumkin. Shirkat xo’jaligining yuqori boshqaruv organi umumiy majlis bo’lib, u shirkatni boshqaruvini va taftish komissiyasini saylaydi va shirkatni joriy boshqarish bo’yicha o’z vakolatini ularga beradi. Qishloq xo’jaligida yirik ishlab chiqarish korxonalari hisoblangan shirkatlar quyidagi ijobiy tomonlarga ega: · Mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi sharoitida shirkatlar faoliyati tavakkalchilikdan nisbatan kuchli himoyalangan; · Yirik hajmdagi xo’jalik va dalalarda ilg’or texnologiyalar va texnikalarni qo’llash, mavjud texnika va jihozlardan esa samarali foydalanish imkoniyatlari katta; · Yirik dalalarda yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, o’g’itlash, kimyoviy vositalardan foydalanish, yer haydash, unga ishlov berish, sug’orish, hosilni yig’ib olish kabi ishlarni tashkil etishni mo’’tadil amalga oshirish nisbatan samarali; · Mavjud texnikalarni ta’mirlash, mahsulotlarni saqlash, tashish va ko’plab xizmat ko’rsatish tizimlarini tashkil etishda nisbatan kuchliroq imkoniyatlarga egaligi; · Qishloq infratuzilmasini vujudga keltirish va uni rivojlantirishda katta imkoniyatga egaligi. Shu bilan birgalikla, yirik xo’jaliklarning ayrim kamchiliklari yoki zaif tomonlari ham mavjud. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin: · Moslashuvchanlik qobiliyatining pastligi ya’ni bozor talablariga tezda moslasha olmasligi. O’z ishlab chiqarish yo’nalishini qisqa davrda o’zgartirishi uchun imkoniyatlarining cheklanganligi; · Mulkiy munosabatlar natijasida tejamkorlikka, mahsulotlarning yo’qolishiga (nobud bo’lishiga) e’tiborning nisbatan pastligi. Shirkat a’zolarida xo’jayinlik hissining yuqori emasligi; · Bevosita ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan xarajatlarning ko’payib ketishi; · Xo’jalikka bevosita mos bo’lmagan funktsiyalarning ko’payib borishi; 135 · Mavjud resurslardan to’liq va iqtisodiy samarali foydalanishda katta zahiralarning mavjudligi. Turli sababalarga ko’ra xo’jalikda mavjud resurslardan to’liq foydalanilmaydi; · Yuqori tashkilotlarning ishlab chiqarishga aralashuvi darajasining kuchliligi. Yuqoridagi holatlar shirkatlarning nisbatan kamayib, ularning o’rniga ishlab chiqarishning pregressiv shakli hisoblangan, fermer xo’jaliklarining tashkil etilishiga olib kelmoqda. Yüklə 3,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|