7.4. Fermer xo’jaliklari va ularning tashkiliy-iqtisodiy asoslari
O’zbekiston Respublikasining 2004 yil 29 avgustda qabul qilingan “Fermer
xo’jaliklari to’g’risida” gi qonunining
1-bandida “Fermer xo’jaligi o’ziga uzoq
muddatli ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda tovar qishloq
xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi fermer xo’jaligi a’zolarining
birgalikdagi faoliyatiga asoslangan, yuridik shaxs huquqlariga ega mustaqil xo’jalik
yuritish sub’yektidir”, - deb belgilangan.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 yanvaridagi
“Qishloq xo’jalik korxonalarini fermer xo’jaliklariga aylantirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi 8-sonli qarori asosida respublikada fermer xo’jaliklari tez rivojlana
boshladi. Ushbu siyosat rivojlantirilib 2004 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining yangi “2005-2007 yillarda fermer xo’jaliklarini jadal rivojlantirish
chora-tadbirlari to’g’risida”gi 607-sonli qarori qabul qilindi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 27 dekabrdagi
“2005-2007 yillarda fermer xo’jaliklarini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi 607-sonli qaroriga ko’ra past rentabelli va istiqbolsiz shirkat
xo’jaliklari negizida tanlov asosida fermer xo’jaliklarini tashkil etish belgilandi.
O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.Karimov Oliy Majlis Qonunchilik palatasi
va Senatning qo’shma majlisidagi ma’ruzasida “...fermerchilik qishloqda xo’jalik
136
yuritishning eng istiqbolli va samarali shakli sifatida yetakchi o’rinni egallamoqda” -
deb ta’kidladi.
*
Shirkat xo’jaliklarini tugatib, fermer xo’jaliklariga aylantirish jarayonida asosan
oldin tarmoq rivojlanishida to’siq bo’lib kelayotgan ayrim omillarning salbiy
ta’sirlarining oldi olindi. Natijada quyidagilarga erishishga muvofiq bo’lindi:
1.
Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishga keraksiz yoki yaroqsiz bo’lgan mol-mulklar
sotildi va ularni sotishdan tushgan mablag’lar birinchi galda aylanma mablag’lar
zahiralarini to’ldirishga yo’naltirildi;
2.
Fermerlar tender asosida tanlab olindi; (malakali, moddiy-texnika resurslariga ega,
ishchi kuchlari yetarli, ishlab chiqarish imkoniyatlari kattalari tanlab olindi)
3.
Qishloq dehqonining mulkka, yerga va o’zi yetishtirgan mahsulotlarga egalik
qilish ko’lamlari kengaydi;
4.
O’z mahsulotlarini bozorda (shartnomadan ortiqchasini) erkin sotish imkoniyatlari
ko’paydi;
5.
Me’yordan ortiqcha ishchi kuchlarining qisqarib, qayta ishlash, xizmat ko’rsatish
sohalariga o’tib ishlashlariga va shu bilan birga qo’shimcha mahsulot xizmatlarni
bozorga taklif etish uchun keng imkoniyat yuzaga kelishiga asos solindi;
6.
Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlash, tovar-moddiy resurslari yetkazib
beruvchi va xizmat ko’rsatuvchi infratuzilma ob’yektlarini ishlab chiqaruvchilarga
yanada yaqinroq joylarda joylashtirish orqali fermer va dehqonlarning bevosita
ishlab chiqarishdan ajralmasdan samarali mehnat qilishi uchun qulay imkoniyat
yaratildi.
Fermer xo’jaliklari qishloq joylardagi kichik tadbirkorlik shakllaridan biri bo’lib,
u ishlab chiqarish shakli sifatida quyidagi afzalliklarga ega:
·
xo’jalik yuritishning mahalliy sharoitlariga tobora tezroq moslasha oladi;
·
kichik tadbirkorlik sub’yekti sifatida katta erkinliklarga egaligi;
*
Karimiv I. Bizning maqsadimiz jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni mеdеrnizatsiya va
isloh etishdir. T.: “O’zbеkiston”, 2005, 70b.
137
·
qarorlarni qabul qilish va ularni bajarishning o’zgaruvchanligi va darhol ishga
tushirilishi;
·
faoliyatni amalga oshirishning, ayniqsa boshqaruv sarf-harajatlarini nisbatan
kamligi;
·
fermerlarning o’z g’oyalarini amalga oshirishlarida o’z qobiliyatlarini namoyon
qilishda katta imkoniyatlarga ega bo’lishi;
·
dastlabki kapitalning kamligi va mahalliy bozorning talablariga mahsulot va ishlab
chiqarish jarayonlariga tez o’zgartirishlar kiritish orqali javob berish;
·
o’z kapitalining nisbatan yuqoriroq sur’atlarda aylanib turushi;
·
tejamkorlikning yuqoriligi;
·
o’ziga ishonish darajasining yuqoriligi;
·
sinib ketsa ham mamlakat iqtisodiyoti katta zarar ko’rmasligi.
Fermer ( kichik) xo’jaliklari ijobiy tomonlari bilan bir qatorda ma’lum
kamchiliklaga ham ega:
·
tavakkalchilik havf-xatarining yuqoriligi va shu sababdan bozordagi o’rinning
ham yuqori darajadagi beqarorligi;
·
yirik korxonalarga bog’liq bo’lishlik;
·
boshqaruv ishidagi kamchiliklar;
·
rahbarlik bilimlarining yetarli emasligi;
·
xo’jalik yuritish sharoitlari o’zgarishiga ortiqcha sezuvchanlik;
·
qo’shimcha moliyaviy mablag’lar va kredit olishning qiyinligi;
·
shartnomalar
(kontraktlar)
tuzishda
xo’jalik
yurituvchi
sub’yektlarning
ishonchsizligi va ehtiyotkorligi va boshqalar.
Fermer xo’jaliklari qishloq xo’jaligida kichik tadbirkorlik sub’yektlariga kiradi.
Fermer xo’jaliklari mamlakat yalpi ichki mahsulotida kichik biznesni ulushining
ortishiga ta’sir ko’rsatmoqda. 2004 yilda kichik biznesning mamlakat yalpi ichki
mahsulotida ulushi 36,1 foizni, 2005 yilda 38,6 foizni tashkil etdi. Rivojlangan
138
mamlakatlar yalpi ichki mahsulotida kichik biznesning ulushi 60-70 foizni tashkil
etadi. Kichik biznesda ish bilan band bo’lgan aholining 70-80 foizi mehnat qiladi.
O’zbekiston Respublikasida kichik biznesning ulushini yaqin yillar ichida 45-47
foizga yetkazish vazifasi qo’yilgan.
O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi korxonalari orasida fermer
xo’jaliklari ham salmoqli o’rinni egallaydi. Mustaqillikning birinchi kunlaridanoq
fermer xo’jaliklariga istiqbolli yo’nalish sifatida e’tibor berildi. Rahbarlar,
mutaxassislar va olimlar bu xo’jaliklarning rivojlanishga tabiiy sharoit yaratib
berdilar. Natijada fermer xo’jaliklari tarixan qisqa davrda qishloq xo’jaligida o’z
faoliyatini olib borishga haqli ishlab chiqarish shakllaridan biri ekanligini isbot qildi.
2001 yilning 1 yanvariga 52228 ta fermer xo’jaligi mavjud bo’lib, ularga 1038,1
ming gektar yer biriktirilgandi. Fermer xo’jaliklarida 366,7 ming kishi mehnat qildi.
2003 yilning 1 yanvariga kelib ularning soni 72406 tani tashkil etdi. Shundan 63497
tasi dehqonchilik, 6150 tasi chorvachilik, 2759 tasi bog’dorchilik va boshqa
sohalarda tashkil etilgan. Ularning umumiy yer maydoni 1591,7 ming gektar,
o’rtacha bir fermer xo’jaligining yer maydoni 22 gektar. Fermer xo’jaliklarida 1477,2
ming tonna don, 937 ming tonna paxta, 28,4 ming tonna kartoshka, 213,1 ming tonna
sabzavot, 76,3 ming tonna poliz, 56,1 ming tonna meva, 31,5 ming tonna uzum, 81,7
ming tonna sut, 272,4 ming tonna go’sht (tirik vaznda), 265,6 ming dona tuxum va
9,0 tonna jun mahsulotlari yetishtirildi. 2002 yilda fermer xo’jaliklarining qishloq
xo’jaligi yalpi mahsulotidagi ulushi 9,9 foizni tashkil etdi. 2004 yilda fermerlar
qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 18,6 foizini, 2005 yilda 24,5 foizini ishlab
chiqardi. Yaqin kelajakda qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotida fermer xo’jaliklarining
ulushi keskin ko’payishi kutilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “2004-2006 yillarda fermer
xo’jaliklarini rivojlantirish kontseptsiyasini amalga oshirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi 2003 yil 30 oktyabrdagi 476-sonli qarori zarar keltirib ishlayotgan
istiqbolsiz shirkat xo’jaliklarini fermer xo’jaliklariga aylantirish borasida navbatdagi
muhim bosqichni boshlab berdi. Ushbu qarorga ko’ra, 2004-2006 yillar mobaynida
139
zarar ko’rib ishlayotgan, past rentabelli va istiqbolsiz 1020 ta shirkat xo’jaligini
tugatib, bosqichma-bosqich fermer xo’jaliklariga aylantirish ko’zda tutilgan.
Respublikada fermer xo’jaliklarini rivojlantirish Kontseptsiyasida quyidagi
yo’nalishlar belgilangan:
-
fermer xo’jaliklarining to’liq iqtisodiy va moliyaviy mustaqilligini
ta’minlaydigan va fermer xo’jaliklariga uzoq muddatli ijaraga berilgan yer
resurslaridan maqsadli, oqilona va samarali foydalanishni rag’batlantiradigan
huquqiy shart-sharoitlar va kafolatlarni yaratish;
-
fermer xo’jaliklarining boshqa korxona va tashkilotlar bilan shartnomaviy
munosabatlarini tenglik asosida rioya etilishini nazorat qilish;
-
fermerlarning tadbirkorlik erkinligi va huquqlarini har tomonlama muhofaza
etish, qonunda ko’rsatilgan xuquqlari buzilishiga va ichki faoliyatiga aralashuvning
har qanday ko’rinishiga yo’l qo’ymaslik;
-
qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishni moliyalashtirishning bozor
tamoyillariga javob beradigan uslub va shakllarini shakllantirish;
-
moliyaviy mablag’lardan foydalanishda fermer xo’jaliklarining mustaqilligini,
barcha xarajatlarni o’z daromadlari hisobiga qoplashni ta’minlaydigan ishonchli
tizimni shakllantirish;
-
tijorat banklari hamda byudjetdan tashqari jamg’armalarning fermerlikni
rivojlantirishga yo’naltirayotgan kredit resurslarini ko’paytirishni har tomonlama
rag’batlantirish;
-
kredit tavakkalchiligini sug’urtalovchi institutsional tuzilmalarni keng
rivojlantirish;
-
bozor sharoitida biznesni boshqarish ko’nikmalariga ega bo’lgan fermer
xo’jaliklari rahbarlari va mutaxassislarini tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini
yaratish;
140
-
qishloqda fermer xo’jaliklarining ehtiyojlariga qarab, barcha zarur xizmatlarni
ko’rsata oladigan zamonaviy ishlab chiqarish, ijtimoiy va bozor infratuzilmalarini
jadal rivojlantirish;
-
fermerlarning barqaror daromad olishlari uchun kerakli shart-sharoitlarni
ta’minlash hamda qishloq xo’jaligi va sanoat mahsulotlari narxlari o’rtasidagi
mutanosiblik, ya’ni “baholar pariteti”ni saqlab borish;
-
ilg’or texnologiya va texnikalar bilan ta’minlash tizimini takomillashtirish;
-
fermer mahsulotlarini sotishning eng maqbul yo’llarini ishlab chiqish.
Fermer xo’jaliklari o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasining “Fermer
xo’jaliklari to’g’risida”gi qonuni va o’z nizomi hamda O’zbekiston Respublikasining
boshqa qonunchiligi asosida yuritadi. Dastlab, fermer xo’jaliklari ustun darajada
ularni tashkil etish imkoni katta zonalarda ko’proq rivojlantirildi. Ya’ni yer
maydonlari yetarli, mehnat resurslari juda ko’p bo’lmagan yerlarda, zahira yerlarda
ko’proq tashkil etildi. Keyingi yillarda iqtisodiy zaif, istiqbolsiz bo’lgan shirkatlar
ham fermer xo’jaliklariga aylantirilmoqda. Fermer xo’jaliklari davlat yerlarida
faoliyat ko’rsatadilar. Fermer xo’jaliklariga yer 50 yilgacha, ammo 30 yildan kam
bo’lmagan muddatga beriladi.
Fermerlar quyidagi sifat ko’rsatkichlarga javob berishi lozim:
·
mehnatsevar bo’lishi lozim. Fermer na faqat mehnat qilishga yaroqli bo’lishi
darkor, balki mehnat uning hayotiy ehtiyojiga aylanishi zarur. Faqat
mehnatsevarlik fazilati tufayli fermer ishchi xizmatchilarining unumli mehnat
faoliyatini tashkil qila oladi (demak u tashkilotchi ham bo’lishi kerak);
·
dehqonchilik mahoratigi ega bo’lishi kerak;
·
agronomlik, tuproqshunoslik va agromuxandislikdan ogohlik;
·
tashabbuskorlik;
·
fermer menejerlik qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Bozor sharoitida jamoani
boshqarish mahorati va san’atiga ega bo’lish, yangi ish o’rinlarini yaratish, fermer
xo’jaligini boshqarish strategiyalarini aniqlash qobiliyati rivojlangan bo’lishi
lozim;
141
·
yangilikka intiluvchanlik, navotorchilik. Yangi texnika va texnologiyalar, yangi
agrobiznes g’oyalar, yangi turdagi mahsulot va xizmatlarni yaratish va amalda
qo’llash;
·
tavakkalchilikka baho berish qobiliyati rivojlangan bo’lishi kerak. Fermerlik bilan
shug’ullanish jarayonida vujudga keladigan xavf-xatarlarni oldindan sezib, ularni
bartaraf etish chora-tadbirlarini ko’rish;
·
marketing qoidalarini, bozorshunoslikni yaxshi o’zlashtirgan bo’lishi lozim.
Marketing tamoyillari, funktsiyalari, qoidalari, usul va uslublarini fermerlik
faoliyatida qo’llash;
·
mas’uliyatni o’z zimmasigi olish. Kompyuter savodxonligi;
·
ma’naviy komillik;
·
agoroiqtisodiy bilimdonlik.
Dunyo mamlakatlarida korxonalar hajmi qishloq xo’jaligining o’ziga xos
xususiyatlarini mintaqaning tabiiy-iqlim sharoitlari, yer va geografik, inson omilini
hisobga olgan holda iqtisodiy oqibat natijalariga ko’ra shakllanadi, qishloq xo’jalik
mahsulotlarining asosiy qismi fermer xo’jaliklarida yetishtiriladi. Kanadada bir
fermer xo’jaligiga o’rtacha 215 gektar, AQSHda 145 gektar, Germaniyada 19,5
gektar, Belgiya va Gollandiyada 17,0 gektar, Italiyada 8,5 gektar yer to’g’ri keladi.
O’zbekiston Respublikasida fermer xo’jaliklarini hajmini aniqlash maslasida
bir traktorning yillik ish bajarish imkoniyatlarini hisobga olgan holda tashkil etish
maqsadga muvofiq deb tavsiya qilingan.
Albatta fermer xo’jaliklarining hajmi
uning iqtisodiy samarali ishlashini ta’minlashni inobatga olishi lozim. Ularni tashkil
etishda barcha omillarni hisobga olish maqsadga muvofiq.
Mamlakatimizda fermer xo’jaliklarini shakllantirish va rivojlantirishning
ob’yektiv zarurati bir qator siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillar ta’siri bilan
belgilanadi. Siyosiy omil – qishloq xo’jaligida faoliyat olib borayotganlarning
siyosiy erkinligini ro’yobga chiqarish. Siyosiy erkinlikni ro’yobga chiqarish
fermerlarning o’z mulkiga ega bo’lishlari, o’z ishining xo’jayini bo’lishi, o’z
qarashlarini erkin ifodalashi bilan belgilanadi. O’z qarashlarini erkin bildira oladigan,
142
erkin ishbilarmon esa samarali faoliyat yurita oladi va mamlakatning iqtisodiy
qudratini oshira oladi. Fermer xo’jaliklarini shakllantirish va rivojlantirishning
iqtisodiy omillariga eng avvolo, mamlakatning oziq-ovqat havfsizligini ta’minlash
zarurati, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini iqtisodiy samarali shaklda tashkil etish
kiradi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini bozor talablariga moslashtirish, ularning
iqtisodiy erkinliklarini kuchaytirish zarurati ham fermerchilikni rivojlantirishni
ob’yektiv talab qiladi. Ijtimoiy omillarga qishloq xo’jaligida ishlayotganlarning
iqtisodiy manfaatlarining yuzaga chiqishi, ularni o’zi xoxlagan ish bilan bandligini
ta’minlashni yaxshilash kabilar fermerchilikni rivojlantirishga ob’yektiv ta’sir
ko’rsatuvchi omillarga kiradi.
Dostları ilə paylaş: |